Đền thờ Cao Lỗ Vương

Cổng đền thờ Cao Lỗ Vương.

Theo các nguồn tài liệu truyền lại thì Cao Lỗ Vương họ Cao tên Lỗ, lại có tên là Thông, sinh tại thôn Sỹ Lộ, trang Đại Than, tổng Vạn Ty, huyện Gia Bình, phủ Thuận Thành, bộ Vũ Ninh (Bắc Ninh xưa). Ngay từ nhỏ ông đã tỏ ra là người thông minh, hiếu học, khi trưởng thành văn võ đều hơn người và được người dân địa phương tôn làm Đô Lỗ. Sau theo phò vua An Dương Vương đánh giặc, nhờ lập được nhiều công trạng, ông được phong tước Hầu. Khi An Dương Vương xây thành Cổ Loa (Đông Anh, Hà Nội ngày nay), ông được giao việc thiết kế, xây dựng thành. Thành xây xong, ông lại chế tạo “nỏ thần” - một kỳ công về kỹ thuật quân sự thời cổ, góp phần quan trọng trong việc chống giặc ngoại xâm bảo vệ đất nước. Truyền rằng, nỏ thần do tướng quân Cao Lỗ chế tạo cực mạnh, có thể bắn một phát hàng trăm mũi tên, tiêu diệt được hàng trăm tên giặc, vì vậy được gọi là Linh Quang thần nỏ.
Theo sách Thủy kinh chú cho biết sau khi cầu hòa, Triệu Đà dùng mưu kế cho con trai mình làm rể vua Thục phán An Dương Vương, từ đó Trọng Thủy xúi giục các Lạc hầu dèm pha, nói xấu Cao Lỗ. Mưu kế của Triệu Đà chẳng mấy chốc trở thành hiện thực, cuối cùng Cao Lỗ và em trai là Cao Tứ đã bị đuổi khỏi kinh thành, kế đó nỏ thần bị đánh cắp. Quan quân nhà Triệu Đà làm phản, khi nghe tin Thục An Dương Vương bị thua, Cao Lỗ và Cao Tứ đem quân đến cứu nhưng đã không kịp. Cao Lỗ và Cao Tứ đã anh dũng hy sinh trong cuộc hỗn chiến.
Do có công với dân với nước nên trải qua các đời Vua, triều đại sau này đều có sắc phong ban tặng cho ông là Thượng đẳng Thần. Nhân dân quanh vùng tại quê hương ông cũng lập Đền thờ để tưởng nhớ và ghi nhận công ơn của vị tướng quân trung nghĩa với nước, với dân.
Trải qua thăng trầm lịch sử, qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo nhưng Đền thờ tướng quân Cao Lỗ Vương vẫn giữ được dấu ấn kiến trúc điêu khắc của hai thời Lê - Nguyễn. Ngày nay được sự quan tâm của các cấp, các ngành, đền thờ Cao Lỗ Vương được xây dựng lại khang trang bề thế, gồm có những hạng mục: Nghi môn; Tả vu; Hữu vu; Tiền tế; Đại bái; Hậu cung…Tòa tiền tế xây 5 gian kiểu bình đầu bít đốc. Tòa đại bái xây 3 gian, ống muống nối gian giữa với hậu cung. Hậu cung 3 gian 2 dĩ. Tất cả hệ thống kiến trúc theo kiểu “Chồng giường giá chiêng” được làm bằng gỗ lim, chủ yếu bào trơn đóng bén. Hệ thống tượng thờ gồm 3 pho tượng thánh, 6 pho tượng hầu mang phong cách điêu khắc thời Lê và Nguyễn. Trong đền còn lưu giữ được 20 đạo sắc phong do các triều vua ban tặng, trong đó sắc phong cổ nhất có niên đại Cảnh Hưng 4 (1796), sắc phong muộn nhất niên đại Khải Định 9 (1924). Hệ thống hoành phi câu đối, ngai thờ, bài vị, siêu đao bát biểu, long đình, quán tẩy, đôi sấu đá… cùng nhiều đồ thờ tự khác cho thấy đây là những hiện vật chứng minh cho sự tồn tại lâu đời của ngôi đền và đó cũng là những tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu của hai thời Lê - Nguyễn.
Hằng năm, theo tục truyền để ghi công ơn và tưởng nhớ Tướng quân Cao Lỗ, cứ đến ngày mồng 10-3 (Âm lịch), nhân dân ở 8 thôn, làng vùng Đại Than là: Đại Trung, Đông Trung, Bình Than, Tiểu Than, Văn Than, Phù Than, Kênh Phố và Mỹ Lộc cùng thờ Cao Lỗ Vương lại nô nức chuẩn bị tổ chức lễ hội. Ngay từ sáng mùng 9, Đền thờ Cao Lỗ Vương được mở cửa để đại diện các làng đến làm lễ Mộc dục (lau chùi ngai thờ thay áo miều mới cho thánh vị). Đến sáng mồng 10, các làng đồng loạt tổ chức rước kiệu, long đình từ làng mình đến đền tế lễ Cao Lỗ Vương rồi xin rước bài vị của ngài về làng mình để tế lễ, mở hội. Đám rước kiệu thánh của tám làng rợp trời với cờ quạt, võng lọng, kiệu, siêu đao, bát bửu... tưng bừng, náo nhiệt cùng đông đảo người dân tham dự.
Đền thờ Cao Lỗ Vương và lễ hội “Vùng Than” ngày 10-3 (Âm lịch) hằng năm là nơi nhân dân mãi mãi ghi công, tưởng nhớ tướng quân Cao Lỗ - Nhà kiến trúc và chỉ huy quân sự tài năng, người khởi đầu vẻ vang cho lịch sử quân giới Việt Nam. Đồng thời đây là sự thể hiện lòng biết ơn đối với những người có công với dân với nước như tướng quân Cao Lỗ và là dịp tốt để tuyên truyền giáo dục truyền thống “Dựng nước và giữ nước” của dân tộc ta đối với các thế hệ.
Với những giá trị lịch sử tiêu biểu, đền thờ Cao Lỗ Vương được công nhận và cấp bằng xếp hạng di tích Quốc gia. Đây cũng là 1 trong 14 điểm du lịch của tỉnh. Về đền thờ Cao Lỗ Vương là về với cội nguồn, biết ơn người có công với dân với nước, được chiêm ngưỡng kiến trúc cổ kính với những nét chạm khắc hoa văn tinh xảo, mái ngói ẩn hiện dưới những hàng cây cổ thụ giữa bát ngát mây, trời, hoa màu vùng đất bãi ven sông Đuống.