“Sông Quan họ” qua một số ca dao, tục ngữ

Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các làng Quan họ phản ánh rõ tài năng, trí tuệ dân gian trong nhận thức thế giới, từ việc miêu tả hiện tượng thiên nhiên, sự tích về các vị thần cho đến giải thích nguồn gốc tên làng, tên sông, tên núi...  Dân gian vùng Kinh Bắc còn lưu truyền nhiều ca dao, tục ngữ về những dòng sông Quan họ. Dưới đây là một số câu ca dao được nhà nghiên cứu văn nghệ dân gian Lê Danh Khiêm đã tập hợp và chú giải trong cuốn Truyện cổ, ca dao, tục ngữ các làng Quan họ.

“Sông Cầu nước chảy lơ thơ/Đôi ta thương nhớ bao giờ cho nguôi/Qua sông lại nhớ tới người/Xuống sông uống nước cho nguôi tấm lòng”. Đây là câu ca dao phổ biến ở các làng Quan họ. Sông Cầu chảy qua địa phận các làng Quan họ gốc: Thị Cầu, Cổ Mễ, Đẩu Hàn, Hữu Chấp, Viêm Xá, Xuân Đồng, Đương Xá, Xuân Viên (Bắc Ninh) và Hữu Nghi, Giá Sơn (Bắc Giang). Dòng sông này vùng hạ lưu nước trong, chảy chậm nên từ xưa người dân lưu vực sông Cầu vẫn cho rằng đây là con sông của tình yêu đôi lứa. Có lẽ bởi thế mà vào thế kỷ 11, các đạo sĩ theo khoa Chiêm tinh học đã đặt tên chữ cho sông Cầu là sông Nguyệt Đức - tên một vì tinh tú chủ về tình yêu nam nữ. Vào những năm 60 của thế kỷ trước, nghệ sĩ Mai Khanh đã dùng câu ca dao trên để đặt lời mới cho làn điệu Quan họ cổ “Nhất quế nhị lan”.

Liền anh, liền chị Quan họ.

“Tiêu Tương đôi ngả phân ly/Tình chàng, nghĩa thiếp biết khi nào cùng”. Tiêu Tương là một con sông cổ đã bị lấp dòng. Câu ca dao trên nói về sự phân ly giữa Trương Chi - chàng đánh cá nghèo trên sông Tiêu Tương và nàng Mỵ Nương- con quan thừa tướng cấm cung bên bờ Tiêu Tương. Tình yêu của họ bao giờ cũng chỉ là một chiều. Sông Tiêu Tương chảy qua địa phận các làng Quan họ: Tam Sơn, Duệ Đông, Tiêu Sơn, Lũng Giang, Lũng Sơn, Hoài Thị, Hoài Trung, Xuân Ổ... Nhiều giai thoại dân gian kể rằng sông Tiêu Tương có liên quan tới nguồn gốc ra đời của Quan họ, như giai thoại về Trương Chi - Mỵ Nương, giai thoại về tục kết chạ Lũng Giang - Tam Sơn, giai thoại về tục kết nghĩa Bựu - Lũng Giang. Trong Quan họ có làn điệu cổ “Sông Tương một dải lòng chờ” - “Sông Tương một dải lòng chờ/ Người đứng núi nọ, tôi chờ núi kia”.
“Trăm năm bia đá thì mòn/ Tào Khê nước chạy vẫn còn trơ trơ”. Tào Khê là tên gọi khác của sông Tiêu Tương. Sông Tiêu Tương đã có thời là nguồn nước tưới mát ruộng đồng, làm nên một vùng kinh tế nông nghiệp rất phát triển, vùng thuộc tổng Nội Duệ cũ và các làng lân cận. Thế nên, khi sông bị lấp dòng, người dân vùng này vẫn nhớ tới con sông Tào Khê (Tiêu Tương) đãn gắn bó với họ.
“Vua Cổ Loa, bà chúa làng/ Cho dân suối Thiếp, Hoàng Giang muôn đời”. Suối Thiếp, Hoàng Giang là các tên gọi khác của sông Ngũ Huyện Khê (còn gọi là sông Tập). Sở dĩ gọi Ngũ Huyện Khê vì sông chảy qua 5 huyện (theo địa giới hành chính cũ) là: Yên Lãng, Kim Anh, Đông Ngàn, Yên Phong và Tiên Du. Còn gọi suối Thiếp vì theo truyền thuyết đó là con suối do người vợ (bà Thứ phi - bà chúa Sành) cho đào để đón chồng (vua Cổ Loa) về chơi. Bà chúa làng tức bà chúa làng Quả Cảm và các làng Quan họ gốc Xuân Viên, Vệ An. Suối Thiếp chảy qua địa phận các làng Quan họ gốc: Tam Sơn, Đông Mơi, Đông Yên, Đống Cao, Châm Khê, Hạ Giang, Đào Xá, Trà Xuyên, Khúc Toại, Đương Xá.