Nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Nguyễn Quang Khải: Một lòng lưu giữ vốn cổ dân tộc

Nói đến bảo tồn văn hóa dân gian (VHDG) của quê hương, dân tộc, không thể không nhắc đến Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Quang Khải, nguyên Phó Giám đốc Sở Nội vụ tỉnh Bắc Ninh, hội viên Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam. Ông được giới chuyên môn ví von là “cuốn từ điển sống” về văn hoá, văn nghệ dân gian vùng đất Kinh Bắc. Gặp ông trong một chiều cuối năm, nghe ông kể chuyện xưa, chuyện nay lại càng cảm phục hơn một tấm lòng luôn đau đáu với vốn cổ của cha ông...

Với kiến thức chuyên ngành Lịch sử Triết học, Lịch sử, Lý luận văn học tích luỹ được trong những năm tháng học tập dưới mái trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, lại có khả năng sử dụng tiếng Nga và thông thạo Hán Nôm để vận dụng trong lĩnh vực chuyên môn, nhà nghiên cứu VHDG Nguyễn Quang Khải khiêm tốn cho rằng đó là may mắn của bản thân. Bởi nhờ vậy, ông có điều kiện được tiếp cận những tín ngưỡng tôn giáo khác nhau của phương Tây và phương Đông tại các nhà thờ, các ngôi chùa cổ nổi tiếng; tín ngưỡng thờ Thành hoàng làng và thờ các vị thần, các vị tổ nghề; tìm hiểu nguồn gốc một số nghề thủ công cổ truyền, phong tục tập quán của người dân qua các thời kỳ; tìm đọc văn bia, hoành phi, câu đối, sắc phong và các thư tịch cổ.
Trong một vài dịp được theo chân nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải tìm về những làng quê và các di tích tại một số địa phương trong tỉnh để phục vụ công tác nghiên cứu VHDG, chúng tôi chứng kiến sự tỉ mỉ, tâm huyết và cầu thị của ông. Để sưu tầm, nghiên cứu và lan tỏa văn hóa, lịch sử văn bia của tỉnh Bắc Ninh, ông dành nhiều năm tháng rong ruổi khắp các “thôn cùng, xóm vắng”. Từ cách ông tìm tòi, khai mở những kiến thức mới đến việc ông thâm nhập, tiếp cận và phân tích, xử lý tư liệu hay ông giao tiếp, chia sẻ với giới nghiên cứu và những người có cùng sở thích đều thể hiện tâm huyết, tấm lòng và tình cảm sâu sắc ông dành cho VHDG.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Quang Khải và 2 cuốn sách tiêu biểu với nhiều tư liệu quý về văn hoá làng xã và văn bia Bắc Ninh.

Những kiến thức, tư liệu quý gạn lọc qua năm tháng điền dã tìm tòi của bản thân được Nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải cô đọng qua hàng chục đầu sách phong phú với nhiều đề tài về truyền thống văn hoá dân gian, phong tục tập quán của người dân Bắc Bộ, lịch sử làng xã, lễ hội, phong tục tín ngưỡng như: “Những trò chơi của trẻ em nông thôn Đồng bằng Bắc Bộ trước năm 1954”; “Tín ngưỡng thờ cúng và những tập tục của làng Tam Sơn trước năm 1954”; “Nông cụ và đồ gia dụng của nông dân Đồng bằng Bắc Bộ”; “Một số nghề mọn ở Đồng bằng Bắc Bộ xưa và nay”; “Nhu cầu vui sống của các lứa tuổi trong dân gian vùng đồng bằng Bắc Bộ”, “Tên gọi và cách gọi tên”; “Tình làng nghĩa xóm”… Đó là những cuốn sách được ông “góp nhặt” nhiều vấn đề tưởng chừng rất bình thường, dung dị và dễ bắt gặp trong đời sống, nhưng nếu đọc kỹ, tìm hiểu kỹ ở đó còn mang màu sắc, đặc trưng truyền thống rất riêng biệt và giá trị riêng có của mỗi vùng quê.
Tiêu biểu trong số đó là tác phẩm “Làng xã tỉnh Bắc Ninh” gồm 2 tập với khoảng 1.300 trang là kết quả của quá trình dày công sưu tầm, điều tra, khảo sát, nghiên cứu đầy tâm huyết của tác giả về làng xã ở tỉnh Bắc Ninh được thực hiện trong 11 năm 1999-2010, xuất bản lần đầu tiên năm 2011. Bộ sách cung cấp những thông tin cơ bản của tất cả các làng xã, khu phố của tỉnh Bắc Ninh xưa và nay về dân số, diện tích, nghề nghiệp, đặc điểm cư trú, các dòng họ, tên Thành hoàng được thờ, tên chùa, số lượng đền miếu, hội làng, các vị khoa bảng và danh nhân, các số liệu về văn hóa, giáo dục, các công trình phúc lợi công cộng, các tổ chức xã hội...
Sau hơn 10 năm kể từ ngày bộ sách được ấn hành, thực hiện chủ trương của Đảng và Nhà nước cùng với việc đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng Nông thôn mới đã giúp diện mạo tỉnh Bắc Ninh có những thay đổi đáng kể: nhiều di tích lịch sử - văn hóa được xếp hạng, nhiều xã đã về đích “Nông thôn mới”, số lượng “Làng văn hóa” và “Khu phố văn hóa” tăng lên, nhiều khu phố mới được thành lập, một số xã được nâng lên thành phường... Trước những sự thay đổi ấy, đọc công trình nghiên cứu của nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Quang Khải, mỗi người dân Bắc Ninh có dịp khơi gợi quá khứ, hiểu tường tận về làng xã mình, thêm yêu, tự hào cũng như thấy rõ hơn trách nhiệm của mỗi cá nhân, cộng đồng góp sức trong công cuộc xây dựng quê hương.

Tác giả và nhà nghiên cứu Nguyễn Quang Khải trong một chuyến tìm hiểu về văn bia tại Văn Miếu Bắc Ninh (thành phố Bắc Ninh).

Mới đây nhất, cuốn “Tìm hiểu văn bia Bắc Ninh” của nhà nghiên cứu VHDG Nguyễn Quang Khải và Thượng tọa Thích Thanh Phương được xuất bản tháng 2-2024 có nhiều nội dung quan trọng. Sách giới thiệu khái quát về tình hình phân bố văn bia tại các xã của các huyện, thành phố, thị xã và sự xuất hiện bia đá ở Bắc Ninh qua các thời kỳ lịch sử; chủ đề, nội dung, ý nghĩa, giá trị lịch sử của các văn bia; nội dung phản ánh việc quản lý làng xã và tôn vinh những cá nhân tiêu biểu của làng xã qua các thời kỳ; các văn bia có nội dung phản ánh truyền thống khoa bảng ở Bắc Ninh được thể hiện trên các văn bia “Kim bảng lưu phương” ở Văn miếu Bắc Ninh… và nhiều nội dung quan trọng khác. Đây là cuốn sách đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện, chi tiết, mang đến cho người đọc nhiều thông tin nhất về văn bia tỉnh Bắc Ninh. Cuốn sách cũng góp phần cung cấp tri thức về truyền thống văn hoá của Bắc Ninh trên nhiều phương diện mà bất kỳ người đọc nào cũng có thể tìm thấy những kiến thức bổ ích, lý thú.
Bằng niềm đam mê, trân quý vốn cổ từ ngàn xưa, những nghiên cứu của nhà nghiên cứu VHDG Nguyễn Quang Khải đã khơi dậy giá trị văn hoá tiềm tàng, tưởng chừng dung dị giữa đời sống con người nhưng lại lẩn khuất những ý nghĩa sâu xa về văn hoá, thẩm mỹ, truyền thống xã hội; góp phần hồi sinh các văn bia, đạo sắc phong mang đậm giá trị lịch sử tại hàng trăm di tích, đình, đền nổi tiếng trong tỉnh, thu hút khách du lịch và giới nghiên cứu đến thăm, tìm hiểu. Nhìn vào các công trình, những tập sách có thể thấy rõ những đóng góp của ông trong việc gìn giữ, làm phong phú hơn kho tàng tư liệu văn hóa truyền thống, đậm đà bản sắc dân tộc, làm nguồn tư liệu quý cho mai sau.
Ở tuổi 75, nhưng ông vẫn làm việc 7-8 giờ mỗi ngày và tiếp tục hoàn thành nhiều công trình dài hơi mà ông đã chuẩn bị đề cương từ những năm trước. Say mê làm việc, âm thầm cống hiến và chẳng hề muốn nổi danh - đó là điều mà ai đã gặp nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Quang Khải đều dễ dàng cảm nhận. Ông luôn tâm niệm rằng: “Quá khứ trôi qua bao giờ cũng để lại những bài học hữu ích. Một điều nữa mà văn hóa dân gian có thể mách bảo cho mỗi chúng ta, chính là nhận biết sự tiếp biến của nó. Chúng ta nhìn mọi sự trong chuyển động không ngừng, nhìn văn hóa với cái nhìn của biện chứng để hiểu được rằng, luôn có một sợi dây nối liền quá khứ, hiện tại và tương lai. Sẽ bền vững hơn khi những truyền thống văn hóa vẫn được bảo tồn và phát huy, vẫn là mạch nguồn dạt dào trong đời sống và tâm thức của cộng đồng”.