Có một đô thị cảng quốc tế trong lòng Luy Lâu?

Luy Lâu là tên phiên âm cổ của Dâu, một trong những bộ lạc lớn và quan trọng, hợp thành nước Văn Lang - Âu Lạc. Bộ lạc Dâu là bộ lạc vùng đất bãi sông Dâu, sông Đuống, vốn làm nông nghiệp, trồng dâu, chăn tằm, dệt vải... Các nguồn thư tịch cổ không cho biết gì về vai trò của Luy Lâu trước khi trở thành trị sở của nhà Hán. Mặc dù vậy, trong nhiều công trình nghiên cứu lịch sử của các nhà sử học Việt Nam như: Đào Duy Anh, Trần Quốc Vượng, Phan Huy Lê, Hà Văn Tấn... đều suy đoán Luy Lâu trước thời Hán xâm lược đã là trung tâm kinh tế - thương mại của người Việt. Luy Lâu được coi như “cái ổ từ đó người Việt Nam tràn ra chiếm lĩnh miền trung châu”, và trung tâm Luy Lâu có thể được hình thành do việc viếng thăm của những thương nhân, tăng sỹ Ấn Độ theo thuyền mà tới bằng đường biển và đường sông.
Trong công trình “Bắc Kỳ thời cổ”, học giả Pháp Madrolle cũng dự cảm rằng: “Với Luy Lâu, hình như chúng ta đang ở ngay trong lòng miền châu thổ, tại tổ của người An Nam, nơi người An Nam xuất phát để tràn lên, mở rộng vùng ngự trị của họ”.
Trên cơ sở tìm hiểu và đánh giá vị trí, vai trò của trung tâm Luy Lâu trong lịch sử, cố Tiến sĩ sử học Trần Đình Luyện từng đánh giá: “Luy Lâu thực sự là trung tâm thương mại lớn - một đô thị cảng mang tính quốc tế của nước ta thời Bắc thuộc”.

Lãnh đạo tỉnh cùng các nhà khoa học tham quan hiện trường khai quật thuyền cổ ở Luy Lâu-Thuận Thành.

Đề cập một cách chi tiết trong công trình nghiên cứu, tác giả Trần Đình Luyện đã phân tích cấu trúc, quy hoạch của đô thị cổ Luy Lâu như sau: Có thể hình dung khái quát về đô thị Luy Lâu nằm ở khu vực ngã ba sông (sông Dâu và sông Đuống), giữa trung tâm đồng bằng châu thổ Bắc bộ, trong đó sông Dâu giữ vai trò trục không gian kiến trúc chính. Các công trình của đô thị chủ yếu xây cất bên bờ Đông Bắc của sông Dâu (thành phố bên bờ sông). Trung tâm đô thị là tòa thành Luy Lâu kiên cố và bề thế cũng là trụ sở hành chính và căn cứ quân sự của bộ máy cai trị. Bên trong thành là công đường, dinh thất, nhà cửa, đồn trại, kho bãi... Ngoài thành ở hai phía Nam và Bắc chủ yếu là nhà ở, dinh thự, lầu gác của quan lại, quý tộc, mà nay vẫn còn lại dấu tích khảo cổ và các địa danh Văn Quan, Phương Quan... Liền kề với khu vực cư trú của tầng lớp quý tộc, quan lại là khu vực buôn bán, phố chợ, bến bãi với các địa danh như: Chợ Dâu, chợ Dàn, bến Giang Tân, bến Sơn Trà, bến Đồng Dâu, cầu Dàn, cầu Gạo, cầu Phật Ngự... Tại những khu vực này rất nhiều vật liệu kiến trúc, đồ dùng sinh hoạt, tiền đồng... cho thấy xưa kia nhà cửa san sát, kho bãi, phố chợ sầm uất trên bến dưới thuyền.
Bao quanh Luy Lâu trên những bãi cao màu mỡ là ruộng đồng, xóm làng của cư dân vùng Dâu chuyên cấy lúa, trồng dâu, chăn tằm, dệt vải, đánh bắt cá... Các công trình kiến trúc tôn giáo, đền đài, chùa tháp được xây cất trong thành, ngoài phố xá, làng mạc dọc bờ phía Đông sông Dâu là chủ yếu, trong đó chùa Dâu giữ vai trò là trung tâm tôn giáo của đô thị Luy Lâu. Đáng chú ý, các làng nghề, làng buôn ở trong và quanh đô thị Luy Lâu xưa đã đi vào bài hát trống quân trong vùng, cho thấy một đô thị Luy Lâu thật sự sầm uất: “Tư thế bút mực làm giàu/ Trà Lâm mổ lợn, uốn câu làng Dàn/ Nấu chì đã có Văn Quan/ Kẻ Tướng đi hát kiếm quan tiền dài/ Nấu dầu đã có Thanh Hoài.../ Dâu, Tự buôn muối, Lũng Chiền buôn nâu...”.

Mảnh khuôn đúc trống đồng và các di vật phát hiện được trong đợt khai quật khảo cổ tại khu vực thành nội Luy Lâu tháng 12-2024.

Các sử gia đều chung nhận định, thời kỳ trước và sau Công nguyên, ngày càng có nhiều thương nhân nước ngoài đến buôn bán ở Giao Châu và thuyền buôn của họ thường xuyên có mặt ở Luy Lâu. Do đó, cư dân sinh sống và làm ăn tại Luy Lâu ngoài người Việt còn đông đảo người Hán, Ấn Độ, Trung Á... với nhiều thành phần như thái thú, thứ sử, quan lại, binh lính, sĩ phu, quý tộc, địa chủ, thợ thủ công, thương nhân, giáo sĩ... Nếu đúng như vậy thì cấu trúc quy hoạch đô thị Luy Lâu xưa rất to lớn, bề thế, tề chỉnh chẳng khác nào kinh đô của một nước, đồng thời cũng là một trung tâm kinh tế, thương mại sầm uất. Chính bởi thế, TS. Trần Đình Luyện từng cho rằng: “Phải chăng trong lịch sử Việt Nam đã trải qua một thời kỳ (hay một giai đoạn) Luy Lâu, và như vậy cũng có một văn hóa Luy Lâu”. Hơn 20 năm trước, khi nhận định này đưa ra, giới nghiên cứu khoa học Việt Nam còn đánh giá là “già sử liệu, non khảo cổ” do thiếu bằng chứng vật chất khảo cổ học xác thực.
Song đến nay, những dự cảm và suy đoán trên đang dần được khẳng định và trở thành sự thật. Bởi ngay trung tâm Luy Lâu, giới khảo cổ học đã phát hiện thấy rìu, giáo đồng, đặc biệt là hàng nghìn mảnh khuôn đúc trống đồng ngay trong thành nội Luy Lâu và xác định Luy Lâu là trung tâm luyện kim, đúc đồng lớn nhất Việt Nam. Mới đây nhất, cuộc khai quật khảo cổ học khẩn cấp sau khi phát hiện 2 chiếc thuyền cổ dài khoảng 16-17m dưới độ sâu 4m so với mặt đất ở khu vực cánh đồng của khu phố Công Hà đang thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu và rất có thể sẽ lại là bằng chứng sinh động khẳng định cho những suy đoán lịch sử trước đây là đúng.
Hiện nay, cuộc khai quật dấu tích thuyền cổ ở khu vực Dâu-Luy Lâu vẫn đang được tiến hành và dù chưa có kết quả giám định niên đại song nhiều chuyên gia nhận định, việc phát hiện 2 chiếc thuyền cổ ở khu vực Luy Lâu rất giá trị với những dự cảm, phán đoán cho rằng có thể vị trí phát hiện 2 thuyền cổ là bến bãi neo đậu của thuyền buôn, hoặc cũng có khi là một xưởng đóng tàu?! Vùng đất Dâu-Luy Lâu, một trong những đô thị cổ lớn nhất Đông Nam Á vẫn luôn ẩn chứa vô vàn bí ẩn đang chờ được khám phá...