Tiến sĩ Vũ Miên và giai thoại được “Chuột báo ơn”

Vũ Miên sinh năm Mậu Tuất (1718) trong gia đình có truyền thống hiếu học khoa bảng, làng Xuân Lan thuộc tổng Lâm Thao, huyện Lương Tài, phủ Thuận An, xứ Kinh Bắc xưa (nay là thôn Ngọc Quan, xã Lâm Thao, huyện Lương Tài). Ông có tên thụy là Ôn Cẩn, hiệu Hy Nghi Vũ tiên hiền, xuất thân Nho sinh trúng thức.

Dòng họ Vũ của Vũ Miên có gốc từ làng Mộ Trạch (xã Tân Hồng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương) - một dòng họ khoa bảng nổi danh “độc nhất vô nhị” trong lịch sử khoa cử Việt Nam, với 36 vị Tiến sĩ Nho học - nhiều nhất cả nước. Cha của ông tên là Vũ Khuê - Cống sĩ thi đỗ Tam trường khoa thi Hội, giữ chức Huấn đạo phủ Lâm Thao (Phú Thọ), được phong đến chức Đặc tiến Kim tử Vinh lộc Đại phu, Công bộ tả Thị lang, Đông các điện Đại học sĩ, Lan Khê hầu.

Nhà thờ gia tộc Tiến sĩ Vũ Miên, thôn Ngọc Quan, xã Lâm Thao, huyện Lương Tài. (Tư liệu Bảo tàng Bắc Ninh).

Vũ Miên sinh ra và lớn lên ở vùng đất địa linh - nhân kiệt, thừa hưởng sự giáo dục của gia đình, từ nhỏ nổi tiếng thông minh, là một thần đồng trong vùng, sớm có thành tựu khoa cử. Năm 15 tuổi Vũ Miên đã đỗ đầu xứ, 18 tuổi đỗ Hương cống, được ra kinh đô học. Khoa thi năm Mậu Thìn, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 9 (1748) đời vua Lê Hiển Tông, ông đỗ Hội nguyên, được ban Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân, tên đứng thứ nhất (khoa này lấy đỗ 13 người trong đó có 1 Thám hoa, 1 Tiến sĩ xuất thân, 11 đồng Tiến sĩ xuất thân).
Vũ Miên là một nhà khoa bảng nổi tiếng đương thời, nên dân gian thường đặt ra các giai thoại để giải thích cho sự xuất sắc trong con đường khoa cử. Với Tiến sĩ Vũ Miên, ngoài những giai thoại từ khi ở làng Xuân Lan cho đến khi làm quan trong triều đình còn có giai thoại nói về việc “Chuột báo ơn” giúp ông thi đỗ Hội nguyên khoa thi năm Mậu Thìn (1748) được tác giả Phạm Đình Hổ (1768 - 1839) chép lại trong sách “Vũ trung tùy bút”, nội dung câu chuyện kỳ lạ này như sau:
“Vũ Miên người Liên Trì khi nhỏ học rất tối tăm, suốt ngày đọc đi đọc lại chỉ được một trang sách mà vẫn cố sức học mãi không thôi, về sau cũng nổi tiếng văn học trong thời ấy; nhưng văn chương ông nghèo nàn, viết suốt ngày vẫn thường không đủ.
Khoa thi năm Mậu Thìn (1748), vào đến trường đệ tứ, ông gặp đề bài đều nhớ cả nhưng viết không kịp, đến xẩm tối mới nộp xong quyển thi mà đi ra. Về đến nhà trọ, cởi áo ra nghỉ ngơi, xem lại thì thấy nộp nhầm quyển nháp, còn quyển chính có đóng dấu vẫn còn ở trong ống.
Bấy giờ ngồi than thở ân hận mãi, sau đem những đoạn văn làm ban ngày ra nhuận sắc, viết lại tinh tươm vào quyển có đóng dấu. Trời gần sáng thì viết xong rồi chợp mắt, ngủ mãi đến trưa mới tỉnh dậy. Xem trong ống quyển thì quyển văn có đóng dấu ấy không thấy đâu nữa, trong bụng hoang mang, chỉ sợ bộ Lễ đòi quyển có dấu thì không biết lấy đâu ra mà trả lại được.
Bàng hoàng lo sợ tới năm bảy ngày. Đến khi yết bảng thì thấy tin đồn rằng ở Liên Trì có Vũ Miên đỗ Hội nguyên, ông vẫn không tin bèn đến đình Quảng Văn xem yết bảng, quả nhiên có tên mình thật.
Ông vừa vui mừng vừa kinh ngạc, không biết duyên cớ làm sao. Có người bảo rằng: Nhà ông ba đời không nuôi mèo cho nên được báo cái ơn ấy, chẳng biết có phải không?”.
Sau khi đỗ, Vũ Miên ra làm quan dưới triều Lê - Trịnh, lần lượt trải qua các chức trong Kinh, ngoài trấn. Ông từng giữ chức Đồng đồng Kinh Bắc, Giản quan, Tán lý quân vụ Hưng Hóa…
Khi chúa Trịnh Sâm lên nắm quyền (tháng 2/1767), tài năng của Vũ Miên ngày càng tỏa sáng. Tháng 6 năm 1767, ông được giữ chức Hành Bồi tụng, sau đó ít lâu (tháng 9 năm 1767), ông được giao kiêm Tế tửu Quốc Tử Giám. Năm 1770, Vũ Miên làm Thiêm đô Ngự sử, sau thăng Thị lang.
Cuối năm sau, ông chính thức giữ chức Nhập thị Bồi tụng và được phong tước Bá, 6 năm sau ông được phong tước Liên Khê hầu. Tháng 7 năm 1774, Vũ Miên được cử giữ chức Phó đô Ngự sử, kiêm cả Lại bộ và Binh bộ Hữu Thị lang. Từ đó cho đến lúc mất (tháng 6/1782) ông lần lượt trải qua các chức Hình bộ, Binh bộ Tả Thị lang, Nhập thị hành Tham tụng.
Năm 1782 ông bị ốm nặng, sử chép rằng: “…Biết Vũ Miên ốm nặng, khó qua khỏi, chúa Trịnh Sâm muốn nghe lời ông, đã cử quan Trung Sứ đến thăm. Vũ Miên đã cố gượng dậy, tự tay viết tờ khải “Cúi mong chúa thượng hãy cắt đứt tình yêu nơi chăn gối, mà định thứ tự con lớn, con nhỏ cho đúng đắn thì may mắn cho thiên hạ lắm”. Sau tạ thế, Vũ Miên được triều đình truy tặng chức Binh bộ Thượng thư và được ban tên thụy là Ôn Cẩn.
Tiến sĩ Vũ Miên là người luôn tận hiếu tận trung, cống hiến hết mình vì xã tắc. Từ khi bước vào chốn quan trường, ông luôn tận tâm, tận lực làm hết trách nhiệm của mình, hoàn thành xuất sắc mọi trọng trách triều đình giao phó. Nối tiếp truyền thống hiếu học và khoa bảng do tiến sĩ Vũ Miên mở đường, con cháu họ Vũ ở Ngọc Quan sau này còn nhiều người đỗ đạt và giữ nhiều vị trí trọng yếu của đất nước.

Nguyễn Văn An
Bảo tàng Bắc Ninh