Ðặc sắc văn hóa làng chờ

“Ba làng Mịn, chín làng Chờ/Một làng Ô Cách chơ vơ giữa đồng”… Cũng chẳng biết từ bao giờ, câu ca nói về vị trí các làng, xã khu vực thị trấn Chờ (Yên Phong) đã ăn sâu vào tiềm thức người dân. Cũng theo vùng miền, vị trí các khu dân cư mà những nét văn hóa truyền thống đặc sắc đã hình thành, được vun đắp, trao truyền qua nhiều thế hệ cho đến hôm nay người dân nơi đây vẫn luôn tự hào về những thứ cha ông để lại.

Một vùng di sản

Chín làng chờ trong câu ca xưa nhắc tới chính là: Phú Mẫn, Ngân Cầu, Trung Bạn, Nghiêm Xá, Ngô Nội, Phù Lưu, Tiên Trà, Ðông Mai, Yên Từ. Các làng Chờ xưa vốn là vùng đất cổ với nhiều nét văn hóa đặc trưng. Dưới triều Nguyễn các làng Chờ thuộc xã Nội Trà, tổng Nội Trà, phủ Từ Sơn. Xã Nội Trà khi đó gồm 3 thôn Phú Mẫn, Nghiêm Xá và Trung Bạn. Năm 1948 xã Hàm Sơn được thành lập gồm 5 thôn: Phú Mẫn, Nghiêm Xá, Trung Bạn, Trác Bút, Ngân Cầu. Ðến năm 1998, thị trấn Chờ được thành lập gồm các thôn: Phú Mẫn, Nghiêm Xá, Trung Bạn, Trác Bút, Ngân Cầu và các khu phố (Các thôn: Ðông Mai, Yên Từ, Ngô Nội, Phù Lưu, Tiên Trà thuộc xã Trung Nghĩa).

Thị trấn Chờ đang từng ngày phát triển.

Các làng Chờ xưa và nay mang đậm nét văn hóa vùng đồng bằng Bắc bộ với đình, đền, chùa và các lễ hội dân gian. Tổng Chờ có hội truyền thống của 7 thôn. Nơi đây còn lưu giữ được nhiều di sản quý báu, tiêu biểu nhất là ở thôn Phú Mẫn (làng Chờ cả). Ðình Phú Mẫn bề thế, nơi tôn thờ thành hoàng làng Quý Minh Ðại Vương. Ngôi đình từng được các triều đại phong kiến ban tặng hơn 60 sắc phong. Ðặc biệt người dân Phú Mẫn vẫn còn lưu giữ được những viên gạch rồng và trống Sấm vua ban. Theo các tư liệu lịch sử thì vào năm Nhâm Thân thứ 4 (1512) niên hiệu Hồng Thuận thời Lê Sơ, trời làm đại hạn, đồng ruộng nứt nẻ, cây cỏ khô héo. Trước tình hình ấy, vua Lê Tương Dực sai Thám hoa Nguyễn Hữu Nghiêm (1491-1525)- quan Chưởng Hàn lâm viện sự, người xã Phúc Khê, huyện Ðông Ngàn, nay là Thọ Khê (tên nôm là làng Nét), xã Ðông Thọ, huyện Yên Phong đến đền Phù Ðổng (huyện Gia Lâm) làm lễ cầu đảo nhưng trời vẫn nắng như thiêu như đốt khiến ai nấy đều băn khoăn lo sợ. Bỗng nửa đêm Thám hoa Nguyễn Hữu Nghiêm mộng thấy Thánh Gióng phán bảo: “Xã tắc đang lâm nạn chỉ có thần Quý Minh ở đền Hàm Sơn giữ một bầu nước, hãy đến đấy mà cầu tất linh ứng”. Tỉnh dậy quan Chưởng Hàn lâm viện sự cùng đoàn tuỳ tùng về ngay đền Hàm Sơn mổ trâu cúng tế thần thì quả nhiên trời đổ mưa lớn. Cảm kích trước việc “Thần phù”, nhà vua và triều đình đã long trọng lễ tạ và ban cho đền Hàm Sơn 5.000 viên gạch Rồng và chiếc trống Cái (còn gọi là trống Sấm vì đánh lên âm thanh vang to như tiếng sấm). Trống Sấm đã được người dân đưa vào ca dao, tục ngữ lưu truyền trong dân gian “Trống Chờ, chiêng Chõ, mõ Phù Lưu”, là một trong ba cổ vật nổi tiếng của vùng đất Ðông Ngàn phủ Từ Sơn trước kia. Năm 1947, chiếc trống sấm làng Chờ bị thực dân Pháp phá huỷ. Năm 1997 nhân dân trong thôn đã làm lại trống Sấm nhưng không to bằng trống vua Lê ban. Toàn bộ phần tang trống và đai trống sơn màu đỏ rực có vẽ hình Rồng.

Ngoài trống Sấm, ở thôn Phú Mẫn còn có 2 cây thị cổ thụ, một cây ở đền, một cây ở chùa, cả hai cây thị đều được Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận cây di sản. Theo các bậc cao niên ở đây thì cây thị có từ trước khi lập làng, cây thị gắn chặt với việc hình thành đền thờ làng Phú Mẫn. Cây thị ở đền có khoảng 576 năm, cây thị ở chùa có tuổi đời gần 500 năm. Cụ Nguyễn Văn Thử, thủ từ đền Phú Mẫn cho biết: “Mặc dù là những cây cổ thụ, có tuổi đời gần 600 năm nhưng cây thị quanh năm xanh tốt. Năm nào cây ra quả nhiều thì năm đó cả làng sẽ gặp nhiều điều tốt lành và con, cháu trong làng đỗ đạt cao. Hai cây thị sừng sững vươn mình mấy trăm năm, chứng kiến bao đổi thay trong đời sống của người dân Phú Mẫn, trở thành niềm tự hào và là báu vật của làng”.

Cái nôi văn nghệ dân gian

Không chỉ là vùng đất nhiều di sản tiêu biểu, các làng Chờ còn là cái nôi văn nghệ dân gian với nhiều loại hình nghệ thuật dân gian đặc sắc, tiêu biểu là Tuồng cổ. Theo nhiều nhà nghiên cứu, Phú Mẫn được coi như cái nôi của tuồng cổ miền Bắc. Không ít kép chính ở những đoàn tuồng nổi tiếng từ Trung ương đến các tỉnh, thành phố trong cả nước đều được nuôi dưỡng từ mạch nguồn nơi đây. Tuồng không chỉ phát triển ở Phú Mẫn mà còn có ở các thôn khác. Thị trấn Chờ có 5 thôn thì 3 thôn có truyền thống hát tuồng và hiện nay vẫn duy trì các CLB hát tuồng, riêng thôn Trung Bạn có thể hát và biểu diễn thuần thục cả hai loại tuồng Bắc và Nam.

Thành viên Ban nhạc thôn Phú Mẫn (thị trấn Chờ, Yên Phong) thường xuyên tập luyện những bài nhạc tế độc đáo của làng.

Với thôn Ngân Cầu thì chèo từ lâu cũng đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống của người dân. Cũng chẳng biết chiếu chèo Ngân Cầu có từ bao giờ nhưng những người già trong thôn từ nhỏ đã học và biết hát chèo. Cùng với thời gian, chèo Ngân Cầu đã nức tiếng gần xa, từng đi lưu diễn nhiều nơi như Thái Nguyên, Lạng Sơn, Hà Nội, Nam Ðịnh… giành được không ít giải thưởng Vàng, Bạc tại các hội thi, hội diễn trên sân khấu không chuyên ở trong cũng như ngoài tỉnh. 

Khác với các làng khác, Ðông Mai (xã Trung Nghĩa) lại là một trong 49 làng Quan họ gốc. Từ lời hát, giai điệu cũng như không gian sinh hoạt văn hóa thanh tao của người Quan họ vẫn được người dân nơi đây gìn giữ, phát huy.

Trong các làng Chờ xưa, Phú Mẫn là làng Chờ cả nên mới có tục lệ vào đám 5 ngày (các làng khác vào đám 3 ngày), đây cũng là làng duy nhất có đền. Vì thế cứ xuân thu nhị kỳ, người dân lại tổ chức tế lễ. Có lễ, có tế thì ắt có nhạc. Nhạc tế ở Phú Mẫn cũng thật đặc sắc, khác lạ so với các nơi khác từ giai điệu và mức độ sử dụng. Ông Nguyễn Ðức Tý, một người dân thôn Phú Mẫn, từng là nhạc công, nhạc trưởng của Nhà hát Tuồng Ðà Nẵng và Ðoàn Tuồng Hà Bắc, là người dày công sưu tầm, truyền bá nhạc tế Phú Mẫn, cho rằng: “Tôi đã đi nhiều, tìm hiểu âm nhạc cũng nhiều nhưng nhận thấy rằng nhạc lễ ở Phú Mẫn có sắc thái riêng, khác biệt với nhạc lễ ở các địa phương khác vì thế tôi đã tìm gặp những bậc cao niên trong làng để tìm hiểu, sưu tầm, ghi chép, chỉnh lý những bài nhạc cổ cho đăng đối phù hợp, rồi hướng dẫn cho đội nhạc của thôn tập luyện. Ðến nay, đội nhạc với 13 người đã có thể chơi thành thục nhiều bài nhạc lễ như: Trống Phán lôi công kèn tế, Lưu thủy thượng, Long ngân, Ngũ đối thượng, Dâng rượu, dâng hương, Hóa chúc, lễ tất. Những bản nhạc tế này mỗi khi được cất lên ai nấy đều cảm nhận được sự trang nghiêm, cùng một giai điệu ngân nga, sâu lắng riêng biệt.”

Ngoài những đặc sắc về văn hóa, văn nghệ, các làng Chờ còn là quê hương của món bánh tẻ nổi tiếng thơm ngon, người dân trong vùng vẫn lưu truyền câu ca: “Ai ơi bánh tẻ làng Chờ/ Dòn, dai, thơm, dẻo nức tình làng quê”. 

Diện mạo các làng Chờ đang từng ngày, từng giờ khởi sắc. Trong cuộc sống đương đại, người dân luôn biết tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại nhưng vẫn gìn giữ nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của cha ông. Chiều sâu văn hóa đang lan tỏa, ăn sâu, bám rễ vào vùng đất, con người tạo thành sức mạnh để các làng Chờ tiếp tục vững chắc vươn lên.