“Đánh thức” giá trị bảo vật quốc gia

Bắc Ninh là một trong số ít địa phương tự hào được sở hữu kho báu di sản văn hóa đồ sộ, trong đó có những bảo vật quốc gia mang giá trị đặc biệt, vô giá. Phát huy giá trị bảo vật quốc gia không chỉ là câu chuyện trân trọng quá khứ, mà còn là hành trình đánh thức lòng tự hào, nuôi dưỡng bản sắc, khơi dậy tinh thần dân tộc trong đời sống hôm nay.

Bảo vật quốc gia Tượng Phật Tứ Pháp vùng Dâu - Luy Lâu.

Theo báo cáo mới nhất của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, toàn tỉnh hiện có 19 bảo vật quốc gia được lưu giữ tại các di tích, bảo tàng như: Chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Bút Tháp, Văn Miếu Bắc Ninh, đền thờ Lê Văn Thịnh, Bảo tàng tỉnh, Bảo tàng tư nhân... Trong đó, có những hiện vật mang giá trị nghệ thuật tín ngưỡng đặc biệt như: tượng Phật nghìn mắt nghìn tay, bộ tượng Tứ Pháp vùng Dâu - Luy Lâu, hay Ấn vàng “Hoàng Đế Chi Bảo” gắn liền với quyền lực triều đình phong kiến Việt Nam. Mỗi bảo vật là một câu chuyện lịch sử, là chứng tích sống động của những giai đoạn phát triển văn hóa, tôn giáo, chính trị của dân tộc. Đó không chỉ là dấu ấn vàng son của quá khứ, mà còn như “sứ giả” kết nối truyền thống với hiện đại, kể những câu chuyện lịch sử, văn hóa quê hương, góp phần vun đắp bản sắc văn hóa và truyền cảm hứng cho sự sáng tạo đương đại. 
Tự hào được sinh tụ ở nơi vốn được mệnh danh là “vùng đất thuần báu vật”, trải nhiều thế kỷ với thăng trầm của lịch sử, những bảo vật quý hiếm có giá trị tiêu biểu mà tiền nhân gửi lại luôn được các thế hệ người dân Bắc Ninh gìn giữ, bảo vệ và phát huy giá trị bằng tất cả niềm trân trọng và trí lực. Những năm gần đây, Bắc Ninh có nhiều sự quan tâm thiết thực trong công tác bảo vệ, bảo quản các bảo vật quốc gia. Tỉnh đầu tư gần 200 tỷ đồng để tu bổ, tôn tạo các di tích gắn với bảo vật quốc gia như: chùa Dâu, chùa Bút Tháp, đền thờ Lê Văn Thịnh, chùa Linh Ứng, Văn Miếu Bắc Ninh… 
Có hiện vật như: Bia “Xá Lợi Tháp Minh”, “Thạp đồng văn hóa Đông Sơn” được đặt trong tủ kính cường lực. Đặc biệt, bảo vật “Ấn vàng Hoàng Đế Chi Bảo” còn được trưng bày trong tủ kính chống đạn, có khóa bằng vân tay; 100% các di tích được đầu tư hệ thống báo cháy tự động, bể chứa nước và máy bơm chữa cháy như: Chùa Phi Tướng có bảo vật Tượng Pháp Lôi; chùa Trí Quả có bảo vật Tượng Pháp Điện; đình Diềm có bảo vật Cửa võng; chùa Linh ứng có bảo vật bộ tượng Tam thế... Nhiều di tích có bảo vật được lắp đặt camera an ninh giám sát bảo vệ, cử người trông coi nhằm đảm bảo an toàn của hiện vật. Những di tích có bảo vật quốc gia thường xuyên được chống mối, tránh sự hư hại của công trình và các hiện vật. 
Dẫu vậy, một số bảo vật quốc gia chất liệu gỗ đang có dấu hiệu xuống cấp cần được tu bổ, như: Tượng Pháp Lôi tại chùa Dàn, Tượng Phật nghìn mắt nghìn tay tại chùa Bút Tháp... Công tác nhân lực, chuyên môn kỹ thuật bảo quản cũng cần được nâng cao hơn nữa để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao trong bảo tồn di sản. Theo giới chuyên môn, bảo vật quốc gia không chỉ cần được bảo vệ đặc biệt, mà còn phải được phát huy giá trị để bảo vật sống trong đời sống tinh thần và được tích hợp vào dòng chảy sáng tạo đương đại. 
Thời gian qua, Bắc Ninh đã và đang từng bước đa dạng hóa các hình thức phát huy giá trị bảo vật quốc gia. Cùng với việc trưng bày tại bảo tàng hay di tích, bảo vật quốc gia còn được giới thiệu qua các ấn phẩm như sách, tờ rơi, tập gấp du lịch, phim tài liệu, chương trình truyền hình, bài giảng điện tử và tour du lịch trải nghiệm văn hóa... Đầu năm 2025, tỉnh tổ chức tour du lịch miễn phí “Tinh hoa văn hóa Bắc Ninh - Sắc màu di sản”, kết nối các điểm di tích có bảo vật quốc gia đã thu hút đông đảo học sinh, sinh viên, người dân và du khách. Một số biển chỉ dẫn, chú thích bảo vật quốc gia được làm song ngữ Việt - Anh; hệ thống thuyết minh tự động, trải nghiệm thực tế ảo cũng bước đầu được triển khai. Cùng với đó, nhiều bảo vật quốc gia còn được tích hợp, giới thiệu trong chương trình Giáo dục địa phương giúp thế hệ trẻ thêm yêu và hiểu sâu về di sản quê hương. Bắc Ninh cũng từng thực hiện thí điểm sản xuất một số sản phẩm quà tặng du lịch mô phỏng bảo vật song chưa thật sự hiệu quả. 
Thực tế cho thấy, câu chuyện ứng xử với bảo vật quốc gia vẫn còn là một hành trình nhiều thách thức. Các bảo vật quốc gia sẽ không thể phát huy đầy đủ giá trị nếu chỉ nằm mãi trong kho, không được ai biết tới. Úng xử phù hợp nhằm đưa bảo vật quốc gia tới cộng đồng và phát huy được giá trị đặc sắc của bảo vật hiện là mong muốn của những người yêu di sản.
Để bảo vật trở thành nguồn lực cho ngành công nghiệp văn hóa, thực sự “biến di sản thành tài sản” cần sự chung tay giữa nhà nước, nhà khoa học, nghệ sĩ, doanh nghiệp và cộng đồng; gắn bảo tồn, phát huy giá trị bảo vật quốc gia với phát triển các ngành kinh tế sáng tạo như: Du lịch, thiết kế nghệ thuật, thời trang, phim ảnh, trò chơi điện tử, sản phẩm lưu niệm… Ngoài ra, tăng cường đầu tư công nghệ xây dựng hệ thống dữ liệu 3D, thực tế ảo, thuyết minh đa ngữ và ứng dụng số hóa di sản; hỗ trợ cộng đồng sáng tạo văn hóa, tạo điều kiện cho nghệ sĩ, nhà thiết kế, nhà phát triển nội dung khai thác hình ảnh, chất liệu từ bảo vật quốc gia; kết nối bảo vật với giáo dục toàn diện, thông qua chương trình giáo dục địa phương, hoạt động ngoại khóa, sân khấu học đường, các trại sáng tác văn học, mỹ thuật về di sản; xây dựng các tour du lịch chuyên đề, liên kết và mở rộng không gian sáng tạo để các bảo vật quốc gia được lên tiếng kể những câu chuyện về quê hương...