“Báu vật” Ca trù đất Bắc Ninh

Chúng tôi tìm về Thanh Tương (Thanh Khương, Thuận Thành), nơi khởi nguồn, phát tích và gìn giữ một di sản đặc sắc của nhân loại gặp lại nghệ nhân Ca trù Nguyễn Thị Thiệp- đào nương duy nhất còn sống của “làng ca trù 2000 năm tuổi” và là báu vật của ca trù đất Bắc Ninh. Bước sang tuổi 82, mái tóc bạc trắng, lưng đã còng, chân đã chậm nhưng nghệ nhân Nguyễn Thị thiệp vẫn giữ được vẻ lịch lãm, sang trọng.

Nghe đào nương già kể câu hát cũ

Giữa trưa hè, đến Thanh Tương (làng Tướng) chúng tôi được đào nương Nguyễn Thị Thiệp kể lại truyền thống nghề hát Ca trù của làng mình với vẹn nguyên ký ức về những năm tháng rộn ràng sênh phách.

Cụ Thiệp kể: Vào lúc hoàng kim của nghệ thuật Ca trù, cả làng tôi đi hát kiếm tiền: hát phục vụ các quan huyện, chánh tổng, hát đình, hát hội, hát khao, hát mừng thọ, mừng đám cưới… Xưa, chỉ có vua chúa, quan viên mới được nghe hát Ca trù chứ dân thường làm gì biết nghe. Người trong làng đi hát khắp nơi, nhà nào cũng có đủ bộ ba: đào nương, kép đàn và tay trống. Những gia đình có “bộ ba cùng xinh”, nghĩa là người đàn hay, người hát giỏi, tay trống giòn, khi phối hợp nhịp nhàng và lại có ngoại hình ưa nhìn thì thường xuyên được mời đi hát ở Khâm Thiên, Ngã Tư Sở. 

Đi hát quanh năm nhưng người dân làng Tướng vẫn không bỏ ruộng vườn. Trên chiếu hoa, bộ ba đào nương, kép đàn, tay trống cùng thăng hoa theo câu hát, giữ trọn vẻ sang trọng, lịch lãm và làm say lòng biết bao tao nhân, từ chức sắc quan viên cho đến những bậc nho sĩ. Nhưng khi tàn canh hát, họ lại trở về là những nông dân gắn bó với gieo cấy, cày bừa…

 Gia đình tôi có dòng dõi nhiều đời giữ nghề hát nên nghệ thuật Ca trù ngấm trong máu tôi từ ngày còn nhỏ. Ngày đó, tôi chỉ là một cô bé 13, 14 tuổi còn ham chơi nên thường xuyên bị bố mẹ, anh chị mắng vì không chịu học hát. Nhiều lần, tôi còn bị anh trai lấy bàn phách gõ vào đầu gối vì quên lời hay tay gõ phách chưa đúng nhịp. Thấm thoắt, tôi cũng đến tuổi lấy chồng tuy vẫn theo nghề hát nhưng không còn chuyên tâm nữa. Rồi chiến tranh loạn lạc, nhà thờ, đình chùa, sắc phong bị giặc đốt phá, nghề hát đứt gánh, câu hát cũng lửng lơ… từ đó.

Đắm đuối truyền nghề

Ngậm sâu trong dạ từng lời ca, nhịp phách suốt mấy chục năm cho đến tận năm 2002, khi đó, cán bộ văn hóa về gặp, hỏi đến Ca trù thì đào nương già Nguyễn Thị Thiệp mới có dịp cất lại câu hát và bộc bạch nỗi lòng thương nhớ đàn phách bao năm. Vậy mà, lạ thay lối hát, giọng ca, tay phách ấy vẫn được đào nương già giữ tròn âm sắc, nằm lòng đủ cung bậc, giọng điệu, khi ngân lên vẫn khiến người nghe thổn thức khôn nguôi… Cụ Thiệp vẫn có thể hát đủ 36 thứ giọng: Tỳ bà, cung bắc, gửi thư, xẩm, hát miễu, nói, ả phiền, hát lót… và nhớ rất rõ từng điệu múa nhạc.

Cũng từ năm 2002, đào nương già Nguyễn Thị Thiệp là một trong số rất ít người trong tỉnh còn hiểu sâu về Ca trù và là người đầu tiên nguyện tìm người để truyền nghề. Từ đó đến nay, người đào nương già ấy không quản ngại mưa nắng, tuổi già, sức yếu vẫn nhiệt huyết, say cháy đi khắp nơi dạy hát và tìm người chân truyền.

Được cụ Thiệp truyền dạy, các thế hệ ca nương trẻ trên mảnh đất Bắc Ninh ngày một đông hơn, từ ca nương Thanh Tân 14 tuổi (Thuận Thành) cho đến những cụ già dâu tóc bạc phơ ở CLB Ca trù Tiểu Than (Vạn Ninh, Gia Bình), 30-40 người ở các CLB văn nghệ (huyện Hiệp Hòa, Bắc Giang) đều là học trò được cụ Thiệp bắt tay truyền dạy theo lối “miệng truyền miệng” “tay truyền tay”.

Con trai cả của cụ Thiệp chia sẻ: Tuổi cao, để cụ đi lại nhiều con cháu lo lắng nhưng khuyên thế nào cụ cũng không chịu nghỉ ngơi. Vừa rồi, Ca trù được vinh danh trở thành di sản văn hóa thế giới, lại càng khó xoay chuyển được lòng say mê, đắm đuối với Ca trù trong cụ. Thế nên, gia đình vẫn để cụ đi dạy nhưng phải bảo đảm đưa đón cụ chu đáo, còn việc đi hát biểu diễn thì chỉ những đợt nào có hội diễn, liên hoan cấp tỉnh hay toàn quốc chúng tôi mới đồng ý để người ta đón cụ đi…

Điều mà cụ Thiệp còn nặng trĩu trong lòng là chưa thể tìm được người chân truyền ưng ý. Cụ Thiệp lại kể: Lúc tôi còn con gái, mỗi lần mở canh hát Ca trù ở đình làng, các cô đầu phải ra múa và tế thần xong mới được hát theo đúng lề lối, khuôn khổ nghi lễ chứ không đơn giản như hát Ca trù bây giờ. Nghi thức đã không giống Ca trù xưa mà người hát cũng chẳng rõ lời, tay gõ phách chẳng đúng nhịp, tiếng đàn, tiếng trống rời rạc… Tôi vẫn dốc lòng, dốc sức truyền dạy, biết đến đâu bảo đến đó nhưng tiếc là đi nhiều nơi rồi mà chưa tìm được ai ưng ý cả.

Mang tiếng là đất giáo phường xưa mà nay thế hệ con cháu ở làng Tướng hiện vẫn chưa có ai biết đàn, hát Ca trù. Mỗi lần đi biểu diễn ở đâu, tôi đều phải sang làng bên đi cùng với kép đàn, trống của họ mới đủ bộ ba. Ngẫm thấy buồn nhưng biết làm sao được. Vì tìm được người yêu thích và biết đàn, hát Ca trù đã khó nhưng bây giờ ngay cả người biết nghe Ca trù cũng không nhiều. Thế nên, để giữ được nghệ thuật Ca trù sẽ phải tốn nhiều tâm sức lắm…

Chia tay mảnh đất Ca trù 2000 nghìn năm tuổi, chúng tôi vẫn văng vẳng, chất chứa mang theo bao nỗi niềm mong mỏi của “báu vật sống” duy nhất còn sót lại: Bao giờ tìm được truyền nhân? Bao giờ “báu vật” Ca trù mới được công nhận nghệ nhân?...

Bài, ảnh: Thuận Cẩm