“Cá tính” văn hóa, con người Kinh Bắc qua góc nhìn một tập sách

Trong số các công trình khảo cứ về Lịch sử và văn hóa Hà Bắc, sách “Lịch sử Hà Bắc” (tập 1) đã đưa ra những nhận xét về con người Hà Bắc, tức con người Bắc Ninh-Kinh Bắc một cách khái quát. Đây là công trình khảo cứu lịch sử đầu tiên về mảnh đất, con người Kinh Bắc của tập thể các nhà nghiên cứu ở các cơ quan Trung ương và tỉnh Hà Bắc phối hợp nghiên cứu biên soạn, được Hội đồng Lịch sử tỉnh Hà Bắc xuất bản năm 1986.

Sách “Lịch sử Hà Bắc” tập 1 trình bày lịch sử vùng đất Kinh Bắc từ khi có con người đến cư trú, khai phá dựng lập làng xóm từ hậu kỳ đá cũ (cách ngày nay khoảng 3 vạn năm) đến năm 1945. Sách gồm phần Mở đầu và 4 chương chính: Hà Bắc trong thời đại bắt đầu dựng nước và giữ nước; Hà Bắc trong thời kỳ đấu tranh lâu dài giành lại quyền độc lập dân tộc; Hà Bắc thời kỳ Đại Việt; Hà Bắc trong sự nghiệp chống thực dân Pháp xâm lược, giành độc lập tự do (1884-1945). Chương mở đầu do giáo sư Trần Quốc Vượng và nhà nghiên cứu Hoàng Kỳ soạn thảo. Nội dung chương này trình bày khái quát về vị trí địa lý, vị thế lịch sử văn hóa vùng đất Hà Bắc và những đặc điểm của con người Kinh Bắc.
Về vị trí địa lý, tác giả nhận xét: “Hà Bắc ở vào vị trí khá độc đáo, tại vùng tụ điểm của các cánh cung Ngân Sơn, Yên Lạc, Bắc Sơn, Đông Triều là khởi điểm mở ra đồng bằng châu thổ sông Hồng, trong “đất chuyển tiếp” phía Bắc châu thổ. Sự đa dạng và phong phú của tự nhiên Hà Bắc là do tỉnh ta ở vào vị trí tiếp xúc giữa hai vùng địa lý tự nhiên lớn của đất nước ta là vùng núi và vùng đồng bằng. Bởi thế Hà Bắc là một tỉnh mang tính chất chuyển tiếp ở tất cả các yếu tố tự nhiên của ba vùng đất nước. Đặc điểm đó làm cho Hà Bắc có đủ ba vùng: núi, núi sót từ Sơn Động đến Thiên Thai, thung lũng gò đồi từ Nhã Nam đến Cầu Lim và đồng bằng châu thổ từ Yên Phong đến Gia Lương...”.
Về vị thế lịch sử và con người Hà Bắc: Đây là một cộng đồng cư dân gồm nhiều dân tộc với vai trò chủ thể của dân tộc Việt, vốn có lịch sử lâu đời và giữ vai trò trọng yếu trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc.
Vào đầu thời kỳ kim khí, đất và nước xứ Bắc - Hà Bắc sinh thành những người anh hùng văn hóa “Lạc Long Quân, Âu Cơ, Phù Đổng”, đứng trên tuyến đầu chống xâm lấn và bành trướng phương Bắc... Đất Hà Bắc cổ và người Hà Bắc cổ đã góp phần tạo dựng đất nước Việt và con người Việt cổ, hun đúc nên thiên anh hùng ca Việt cổ, hun đúc nên người anh hùng của huyền thoại và sử thi Việt cổ: Phù Đổng Thiên Vương...
Hơn bất cứ đâu trên đất Việt, Hà Bắc là địa bàn diễn ra sự giải thể và đan xen, giao lưu, tiếp biến văn hóa Việt cổ, Ấn cổ, Hoa cổ... để từ cốt lõi truyền thống Đông Sơn Việt cổ hội nhập thêm tinh hoa văn hóa Phật Ấn, Nho Hoa... rèn giũa nên một nền văn hóa và một cá tính đích thực Việt Nam... Hà Bắc là cái nôi hình thành dân tộc, hình thành con người và văn hóa Việt...
Thời kỳ phong kiến độc lập tự chủ, Hà Bắc là chiến trường trọng yếu của các cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc, một vùng kinh tế nông nghiệp trù phú hội tụ nhiều giống lúa thơm ngon nổi tiếng, tập trung các làng nghề thủ công, làng buôn nổi tiếng, một vùng văn hóa hội hè đình đám, quê hương của “Trạng-Nghè-Cống”, nơi cung cấp nhiều trí thức lớn, nhiều danh sĩ “Bắc Hà” cho Thăng Long-Đại Việt. Hà Bắc là nơi gặp gỡ, giao thoa của văn hóa chính thống và văn hóa dân gian, tạo nên những nét nhuần nhuyễn trong thế ứng xử của người Kinh Bắc.
Từ vị trí địa lý, vị thế lịch sử văn hóa của vùng đất Hà Bắc, tác giả rút ra nhận xét về con người Kinh Bắc truyền thống: “Giỏi cấy lúa, khéo tay nghề, thạo buôn, thạo bán, rất mẫn cảm với các luồng hàng xuôi ngược, giỏi giao dịch, bởi thế người xứ Bắc càng được rèn giũa trong cá tính lịch duyệt, phong nhã của quê hương... Chất giao tiếp, đan xen văn hóa nhuần nhuyễn đó là nét nổi bật của cá tính con người xứ Bắc. Và nét đặc trưng của một Việt Nam văn hiến và anh hùng, có cái riêng của xứ Bắc phong nhã và thượng võ”.
“Lịch sử Hà Bắc” tập 1 cũng là công trình đầu tiên đưa ra những nhận xét, đánh giá một cách hệ thống và khái quát về bản sắc văn hóa, con người Kinh Bắc với nét tính cách và phẩm hạnh tiêu biểu có giá trị kết tinh những phẩm hạnh và cốt cách Việt Nam, vừa mang bản sắc riêng là phong nhã và thượng võ.