Đền và miếu của người Việt

Đền, miếu không những chỉ hướng về thế giới huyền thoại, mà còn thờ phụng rất nhiều nhân vật có thật. Miếu thường thờ thần, biểu hiện của tín ngưỡng đa thần. Có khá nhiều vị thần như thần Mưa, thần Sấm, thần Núi, thần Biển, thần Cá… cho đến một tảng đá, một cây cổ thụ ẩn bên trong nó cũng có thần… Điển hình như miếu thờ Lôi Công, miếu thờ Sơn Tinh, miếu thờ Hà bá, miếu thờ thần giếng - bảo vệ nguồn nước ăn... Đền thường thờ thánh, thờ bà chúa… nhiều hơn cả vẫn là các ngôi miếu thờ nhân thần, đó là những người có sự nghiệp cao cả, vĩ đại được nhân dân tôn lên thành thánh (cả trong truyền thuyết lẫn những nhân vật có thật). Lại có những ông Hoàng, bà Chúa, (Bà Chúa Kho, Bà Chúa Sành, Ông Hoàng Bơ (Ba), Ông Hoàng Bẩy, Ông Hoàng Mười… Rồi Thánh Gióng, Thánh Trần… Có những người anh hùng theo truyền thuyết, huyền thoại như Trương Hống, Trương Hác, Trương Lừng, Trương Lẫy vẫn được dân ta gọi là thánh Tam Giang là các vị thần cai quản vùng sông nước, được dân gian hóa thành những con người xuất chúng.
Tháng tám giỗ Cha, tháng ba giỗ mẹ, Cha ở đây chính là Đức Thánh Trần, tức Hưng Đạo Vương - Trần Quốc Tuấn, dân ta từ xa xưa đã tôn ngài lên thành Đức Thánh Cha! Có Thánh Cha thì phải có Thánh Mẫu (Mẹ), Mẫu Liều Hạnh được dân gian gọi là Thánh Mẫu; Rồi lại có những đền thánh Cả, thánh Hai, đền thánh Cô, thánh Cậu, thánh Cửa Trước, thánh Cửa Sau, thánh Cửa Sông, Cửa ngòi, đền Ông, đền Bà, miếu Cô, miếu Cậu, nhiều lắm… Không dừng lại ở đó, chúng ta còn thấy rất nhiều những ngôi đền thờ các vị anh hùng dân tộc, các danh nhân trong lịch sử. Những ngôi đền thờ thời cổ qui mô lớn cấp quốc gia như đền thờ các vị vua Hùng, Thục Phán An Dương Vương, Hai Bà Trưng…; Thời trung đại có đền thờ Đinh Tiên Hoàng đế, đền thờ vua Lê, đền Đô thờ Lý Bát Đế, đền Thiên Trường thờ các vị vua Trần, đền Kiếp Bạc thờ Trần Hưng Đạo, đền Lý Thường Kiệt, Quang Trung, Lê Văn Thịnh, Chu Văn An, Nguyễn Trãi…; Thời cận đại có đền thờ Hoàng Hoa Thám, Phạm Văn Nghị, Đội Cấn… Ngày nay, để tưởng nhớ công lao trời biển của Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhiều nơi trên cả nước đã lập Đền thờ Bác Hồ. Điều đó cho chúng ta thấy người Việt có những biểu hiện tâm linh hết sức phong phú, độc đáo. Chứng tỏ lòng biết ơn đối với những người có công lao với đất nước luôn là một truyền thống tốt đẹp của nhân dân ta.

Đền thờ Thái sư Lê Văn Thịnh (huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh).

Đi đến bất cứ một làng xã, bản mường nào chúng ta cũng có thể bắt gặp những ngôi đền, miếu được dựng dưới một gốc cây đa, cây duối, cây gạo, hay một nơi xóm nhỏ… Đó là thể hiện lòng thành kính, biết ơn đối với thần linh, với những người có công lập làng, khai khẩn, những người có công lao với đất nước… Những ngôi đền, miếu ấy dựng lên thực chất người xưa muốn lưu tâm gìn giữ điều thiêng liêng cho cộng đồng, nhằm bảo vệ môi trường, thiên nhiên, cuộc sống nơi mình đang sống. Vào mỗi dịp tế, lễ bái vọng là mỗi dịp người dân xin các vị thần thánh cho dân làng tiếp tục được sống cuộc sống bình yên, thịnh vượng. Cầu xin các vị thần linh xua đuổi bọn ma quỉ, tà ác, bảo vệ những con người hiền lành lương thiện… Tuy nhiên ở chỗ này, chỗ khác, hoặc đó đây, đôi khi vẫn thấy bộc lộ sự khủng hoảng về niềm tin, vẫn có những hiện tượng hiểu lầm, tưởng sai, làm cho biến thể thành mê tín dị đoan để lôi kéo nhiều người nhẹ dạ, cả tin dẫn đến việc tiền mất, tật mang… Song nếu gạt bỏ đi những thói quen hủ tục thì phải thừa nhận rằng người Việt từ xưa đến nay vẫn luôn tôn thờ đạo lý “ăn quả nhớ người trồng cây”, và quan niệm: Chim có tổ, người có tông, nước có nguồn, cây có gốc rễ… một truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta. Và mỗi công trình văn miếu, võ miếu, một nhà thờ họ được xây dựng hay tôn tạo đều thể hiện lòng biết ơn của cộng đồng, của dòng họ được thắp lên cho muôn đời sau giữ gìn và tỏa sáng. Đền, miếu là nơi chứng tỏ cái lễ của người Việt. Chữ lễ ở đây không hẳn là cúng bái, mà nó còn thể hiện tôn ty, trật tự, thể hiện đẳng cấp thứ bậc, cao thấp... Lễ còn thể hiện luật lệ, chẳng hạn chỉ sau khi làm lễ mở cửa rừng thì người dân ở nơi đó mới được vào rừng làm lụng, kiếm sống. Như vậy lễ đúng nghĩa tích cực thì nó là văn hóa, phù hợp với phong tục, tâm thức của Việt Nam, người dân đến cúng lễ ở đền, miếu với sự súng bái và niềm tin của họ, để cầu xin cho nhân khang, vật thịnh, cho cuộc sống bớt rủi ro và ngày một phát triển tốt đẹp.
Có thể nói đền, miếu là những công trình kiến trúc tín ngưỡng của người Việt thuần nhất, luôn gắn với lịch sử của Việt Nam, mang tinh thần của người Việt. Với ý nghĩa đó đền, miếu hay lễ hội tồn tại thực chất là góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.