“Ép dầu đã có Thanh Hoài”

Dâu - Luy Lâu với thế mạnh là đô thị cổ gần nghìn năm thời Bắc thuộc có được sự phát triển nhiều mặt, trong đó có thế mạnh làng nghề. Sách Kinh Bắc phong thổ kí có đoạn viết về làng nghề vùng Dâu như sau: Tư Thế bút mực làm giàu/Trà Lâm mổ lợn, uốn câu làng Dàn/ Nấu chì đã có Văn Quan/ Kẻ Tướng đi hát kiếm quan tiền dài/ép dầu đã có Thanh Hoài/Dâu Tự buôn muối, Lũng Triền buôn nâu.

Đúng như sách đã viết, làng Thanh Hoài (xã Thanh Khương, Thuận Thành) một thời ăn nên làm ra từ nghề ép dầu, cái nghề đem lại ánh sáng, đem lại văn minh cho các làng quê xưa kia. Nhờ có dầu đèn mà ngày được nối dài để người ta làm việc nhà và học chữ. Thiếu dầu đèn là bóng tối và tăm tối. Chả thế mà người xưa đã đúc kết bằng câu: Sống dầu đèn, chết kèn trống hoặc Không đèn dầu đâm đầu vào cột. Những thứ hạt giàu chất béo như lạc, đỗ tương, thầu dầu là nguyên liệu chính ép nên dầu. Làng vừa trồng ra vừa thu mua thêm. Hạt phơi khô kiệt mới cho vào ván ép. Công đoạn ép rất vất vả. Người ta dùng vồ lim nặng ra sức quai để đóng cái nêm cũng bằng gỗ lim xuống sâu ép cây gỗ đánh dầu bằng lim sát lại. Từ nêm nhỏ đến nêm to, bao giờ kiệt dầu thì thôi. Cây gỗ đánh dầu là bốn cây gỗ lim dài và nặng được cố định ở phía ngoài, hạt khô cho vào giữa hai cây bên trong, nêm đóng vào khe hai cây bên ngoài giáp với hai cây bên trong. Dầu cho vào sải gánh đi bán khắp các làng quê trong vùng. Sải đan bằng tre hình chóp ngược, trong ngoài phết sơn ta nhiều lần, đậy bằng mẹt cũng được phết sơn thật khít. Đong dầu bằng duộc, một thứ dụng cụ làm bằng ống tre có cán, dung lượng hợp với lượng tiền thông dụng, thường là mỗi hào một duộc. Đựng dầu bằng đĩa, cho bấc vào ngấm dầu rồi châm lửa thắp lên. Bấc làm từ ruột cây bấc đèn mọc hoang ở ngoài đồng. Dầu trùng âm với giầu nên bán dầu cũng là bán giầu, chứ không phải bán nghèo, càng không phải bán nước nên người đi bán dầu rất được dân ta trân trọng. Người làng nghề ăn nên làm ra đã lập ra phường dầu, trai đinh ẵm ngửa đã được cha mẹ mua cho chân phường, lớn lên được hành nghề và được tham gia cúng tế Tiên thánh sư tổ nghề. Phường dầu cũng đã dựng lên ngôi từ đường thờ tổ nghề 5 gian gỗ lim chắc chắn bên cạnh đình làng, có cả bia đá ghi sự tích tổ nghề và những điều khoán ước của phường. Tuy nhiên, đến đầu thế kỉ 20 thì dầu công nghiệp xuất hiện dần chiếm lĩnh thị trường. Người làng nghề Thanh Hoài đi bán dầu tự chế, nay gọi là dầu ta để phân biệt với dầu công nghiệp gọi là dầu tây hoặc dầu Bảo Cái, đã bán kèm cả dầu tây. Đến khoảng năm 1940 thì tiếng vồ đóng nêm ép dầu của làng nghề dừng hẳn, cây gỗ đánh dầu bị xẻ ra đóng đồ hết. Đến năm 1952 quân Pháp lập bốt Thanh Hoài đã giật đổ đình cùng ngôi từ đường thờ tổ nghề thì nghề ép dầu hoàn toàn mất dấu vết.

Cụ Nguyễn Duy Yển, 76 tuổi, còn nhớ hồi nhỏ thường được ông nội dạy chữ, dạy cách đọc văn tế tổ nghề phòng khi được phường cử ra đọc văn, nay vẫn còn thuộc. Mở đầu văn tế tổ nghề có đoạn: Tài cao xuất loại, chí mại tiên tri, phạm vi thiên địa nhi bất quá, khúc thành vạn vật nhi bất di nghệ tinh hữu trinh thổ các dị, bản đô tòng chế tác tùng nghi... Tuy nhiên cụ Yển chỉ biết tổ nghề là người làng. Bia đá ở từ đường tổ nghề cũng mất ngay từ thời quân Pháp phá.

Mặc dù nghề ép dầu đã mai một, nhưng người Thanh Hoài hôm nay vẫn uống nước nhớ nguồn mà góp tiền xây lại ngôi từ đường thờ tổ nghề. Làng cũng sẽ dựng lại một dàn ép có thể trình diễn ép dầu được để con cháu biết một nghề đã từng giúp cha ông ăn nên làm ra. Mặt khác, việc dựng lại dàn ép dầu này còn là một sự quảng bá du lịch văn hoá bên cạnh quần thể di tích chùa Dâu, thành Luy Lâu, đền và lăng Sĩ Nhiếp.

Bài, ảnh: Phạm Thuận Thành