Đình Nghi Khúc và lễ hội tứ xã

Các làng Nghi Khúc tên nôm (Bưởi Cuốc), Đại Bái (Bưởi Nồi), Đoan Bái (Bưởi Đoan), Ngọc Xuyên (Bưởi Xuyên) là những làng cổ nằm ở bên bờ 3 nhánh sông cổ là: Yên Bình (Bình Ngô), Bái Giang (Đại Bái), Nghi Tuyền (Nghi An) và đó là 3 chi lưu tiếp nước sông Đuống chảy xuống Thuận Thành và Gia Bình.

Truyền rằng, tại ngã ba sông có một vực nước lớn tục gọi “Vực Thiêng”, bên bờ vực có ngồi đền thờ Tam vị đại vương “Lạc Thị” linh thiêng nổi tiếng. Các làng Bưởi thờ chung các vị Thần ở đền này và hàng năm mở hội làng xã rất lớn, dân gian gọi là hội “Tứ xã”.

Thôn Nghi Khúc (Bưởi Cuốc) nằm ở ngã ba của 3 nhánh sông cổ trên, là nơi có ngôi đình có tên “Phúc Lộc đình” và ngôi đền cổ (còn gọi là nghè, miếu) gắn với truyền thuyết Vực Thiêng và nổi tiếng với lễ hội “Tứ xã” của các làng Bưởi. Nhưng đền Vực Thiêng đã bị phá hoại trong kháng chiến chống Pháp. Trước kia, đền Vực Thiêng chưa bị phá thì đây là nơi Thần an vị hàng ngày, mỗi khi đình đám hội hè được rước từ đền về đình để tế lễ và mở hội, giã hội lại được rước về đền để an vị.

Đình làng Bưởi trong kháng chiến chống Pháp bị phá hoại. Những năm (1989-1992), dân làng khôi phục lại ngôi đình theo dáng vẻ truyền thống. Đó là tòa đình có kiến trúc kiểu chữ Đinh gồm: Tiền tế 3 gian 2 chái và Hậu cung 2 gian, mái ngói, đao cong duyên dáng. Đặc biệt, đình Nghi Khúc còn bảo lưu được cuốn Thần tích chữ Hán viết vào thời Lê, sao lại vào thời Nguyễn, đã ghi lại về truyền thuyết Vực Thiêng và Thần được thờ ở ngôi đền này như sau:

“Xưa, Lạc Long Quân lấy Âu Cơ sinh ra một bọc trăm trứng nở thành trăm người con. Người cha đem theo 50 người con xuống vùng biển để sinh cơ lập nghiệp, còn người mẹ đem theo 50 người con lên rừng khai dựng làng bản. Người con trưởng được tôn làm Hùng Vương và truyền được 18 đời Vua Hùng.

Lại nói, Tổ Lạc Long Quân và Âu Cơ được thờ ở á Lữ xã Đại Đồng Thành, xưa thường đi chu du khắp thiên hạ. Một lần tổ qua đây, thấy ba chẽ sông quanh co, phía sau là 5 ngọn núi nhấp nhô, phong cảnh sơn thủy hữu tình, nhân đó dựng hành cung ở bên bờ sông đặt tên là Nghi Giang cung. Tổ chợt thấy ba con rồng mình dài vài trượng, to mấy vòng, trên đỉnh đầu có ấn vàng, trong ấn nổi lên hai chữ “Lạc Vương”. Ba rồng nổi lên ở ngã ba sông, theo sau là cá, tôm, rùa, ba ba… sóng to gió lớn không kể xiết. Liền đó, một con rồng bơi ra sông Bái Giang, một bơi ra sông Nghi Tuyền và một bơi ra sông An Bình. Khoảng chốc, ba con rồng lại bơi lại chỗ cũ. Tổ thấy làm lạ cho rằng đây là nơi rồng ẩn. Về sau, vật đổi sao dời, chỗ đó chỉ còn là nền cung, cây cỏ mọc lên thành bụi rất lạ. Một hôm, bỗng trời mưa to gió lớn, sau khi tạnh, nhân dân địa phương nhìn thấy chỗ nền cung cũ biến thành một đầm nước lớn, sâu bao nhiêu chẳng rõ và gọi là “Vực Thiêng”. Nhân dân bèn dựng một miếu thờ, gặp năm đại hạn, đốt hương cầu khẩn, tai ương qua khỏi, nắng hạn được mưa, mùa màng tơi tốt. Nhân dân địa phương cảm kích vui mừng sửa sang miếu thờ để thờ cúng thần hàng năm. Các vị thần ở đây là “Thủy Thần” với mỹ hiệu là: “Việt Nam Lạc Thị đệ nhất đại vương”, “Việt Nam Lạc Thị đệ nhị đại vương”, “Việt Nam Lạc Thị đệ tam đại vương”. Trải các triều vua, các vị thần ở đây đều được ban tặng sắc phong và mỹ tự. Hàng năm cứ đến ngày mồng 4 tháng 2 đền được mở hội. Nhân dân trong vùng tổ chức rước kiệu đến đền, mật xin thần hiệu, múc một bình nước về đình, làm lễ cầu phúc. Năm nào nước thơm mát thì mùa màng tươi tốt, người khang vật thịnh, nếu nước chua thì gặp hạn hán tai ương. Đền rất linh thiêng, thường ngày, tùy theo dân đến cầu khẩn, cũng được ban điều tốt lành. Vào năm Cảnh Hưng, địa phương có nạn binh lửa mất cả các đạo sắc phong của thần. Sau đó các triều đại lại truy tặng sắc phong cho các vị thần ở Vực Thiêng như sau: “Tôn thần Việt Nam Lạc Thị linh ứng khai sơ sáng thủy khải minh thùy hiến mông nhuận dực bảo trung hưng đại vương”, “Hương Mạt hùng tài đại lược anh nghị quả đoán linh thiêng hiển ứng anh uy hùng lược đặc đạt đại vương”, “Quý lang diên hưu đốc hỗ tích chỉ phong công khải khánh tập cát từ đường đoan chính tập phúc chiêu tường đại vương”.

Hàng năm, đình Nghi Khúc được mở hội vào mồng 4 tháng 2 (âm lịch). Truyền rằng, xưa để lo việc đình đám, ngay từ trong năm, làng đã phân việc cho các phe giáp chuẩn bị lo lễ vật tế Thần gồm: Lợn chín cả con, xôi, bánh dày, chè đỗ xanh. Vào ngày hội, sáng mồng 3 đền được mở cửa để bao sái đồ thờ tự phong cờ quạt, đến chiều, dân làng tổ chức rước nước từ Vực Thiêng về đình để thờ cúng quanh năm. Ngày mồng 4 chính hội, dân làng tổ chức rước kiệu Thần từ đình làng mình đến đền Vực Thiêng mật khấn thần để xin rước Thần về đình làng mình tế lễ mở hội. Và tục truyền, cứ 4 năm một lần các làng Bưởi (Bưởi Đoan anh cả, Bưởi Cuốc thứ hai, Bưởi Xuyên thứ ba, Bưởi Nồi thứ tư) lại tổ chức rước tế chung. Vào ngày hội, các làng Bưởi rước kiệu từ đình làng mình đến đền Vực Thiêng tế lễ chung, sau đó xin rước Thần về làng mình để tế lễ và mở hội. Chính vì vậy, các làng Bưởi đã kết nghĩa giao hảo với nhau. Từ ngày đền Vực Thiêng bị phá, các làng Bưởi vẫn giữ được tục thờ chung Thần với nhau. Mỗi khi hội hè đình đám, làng đăng cai sẽ được các làng khác cử đại diện có lễ đến để tế lễ và giao lưu. Trong những ngày lễ hội, sau phần lễ là phần hội với nhiều tục trò dân gian vui chơi giải trí như; vật, chọi gà, thả chim… thu hút đông đảo quần chúng nhân dân vào những sinh hoạt văn hóa văn nghệ mang đậm tính dân tộc.

Đình Nghi Khúc với truyền thuyết, tín ngưỡng và lễ hội của các làng Bưởi đã phản ánh bề dày lịch sử, văn hiến của các làng xã nơi đây. Truyền thuyết Vực Thiêng chính là câu chuyện thiêng hóa cội nguồn dân tộc Việt. Với những di tích và lễ hội đặc sắc của các làng Bưởi đã góp phần tạo nên bản sắc văn hiến của quê hương Kinh Bắc-Bắc Ninh.

Bài, ảnh: Đỗ Thị Thủy

Ban Quản lý di tích tỉnh