Độc đáo tục thi “kéo rắn” trong lễ hội đình Liễu Ngạn

Đình Liễu Ngạn xưa thuộc trang Liễu Chử, tổng Liễu Lâm, huyện Siêu Loại; nay thuộc xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Ngôi đình thờ phụng tam vị Thành hoàng có nguồn gốc “Thuỷ thần” và dấu ấn còn để lại ở tục thi “kéo rắn” rất độc đáo trong lễ hội truyền thống hàng năm.

Theo tài liệu còn lưu giữ tại địa phương và truyền kể của nhân dân, đình Liễu Ngạn vốn có từ lâu đời, đến thời Lê Trung Hưng và thời Nguyễn được trùng tu tôn tạo với quy mô lớn. Khi ấy đình gồm ba toà, kết cấu kiểu chữ Tam: Trên cùng là Hậu cung 3 gian, ở giữa là đình Thượng 5 gian và ngoài cùng là đình Hạ 5 gian. Bộ khung các toà đều được làm bằng gỗ lim, trên các bộ phận kiến trúc như: câu đầu, đầu dư, đầu kẻ, các mảng cốn, con chồng được trang trí chạm khắc các đề tài “tứ linh, tứ quý” rất tinh xảo, nghệ thuật. Trong kháng chiến chống Pháp, Liễu Ngạn là “cái nôi” cách mạng của huyện Thuận Thành và tỉnh Bắc Ninh; đình Liễu Ngạn từng là cơ sở hoạt động bí mật, nơi gặp gỡ, hội họp của các cán bộ Việt Minh về gây dựng và phát triển phong trào cách mạng trong vùng. Năm 1947, đình Liễu Ngạn bị giặc Pháp đốt cháy chỉ còn lại 3 gian Hậu cung như ngày nay.

Theo bản thần tích, thần sắc của làng Liễu Ngạn, đình thờ tam vị Thành hoàng thuộc dòng dõi “Thuỷ thần”, có công đánh giặc Chiêm Thành bảo vệ đất nước từ những thế kỷ đầu của Công nguyên. Đình cũng là nơi tôn vinh, thờ phụng tam vị nhân thần thuộc dòng họ Nguyễn Gia là Bỉnh quận công Nguyễn Gia Đa, Quốc Thái phu nhân Nguyễn Thị Cảo (Mễ) và Siêu quận công Nguyễn Gia Châu. Nguyễn Gia là một dòng họ lớn ở Liễu Ngạn, có nhiều danh nhân tiêu biểu làm việc dưới thời vua Lê, chúa Trịnh; đặc biệt có công lớn trong việc xây dựng đình Liễu Ngạn nên được nhân dân tôn vinh thờ phụng cùng với tam vị Thành hoàng. Đây là cũng là dòng họ sinh ra Danh nhân văn hoá Nguyễn Gia Thiều, từng nổi tiếng với tác phẩm “Cung oám ngâm khúc”.

Xưa lễ hội đình Liễu Ngạn được tổ chức từ ngày mồng 1 đến ngày mồng 9 tháng 3 âm lịch hàng năm với nhiều nghi thức và tục trò độc đáo, tiêu biểu nhất là tục thi “kéo rắn” nhằm ôn lại sự tích “Giao Long quấn thân” liên quan đến Tam vị Thành hoàng. Trò chơi được tổ chức vào chiều ngày mồng 9 trước khi làm lễ xuất tịch (đóng cửa đình). Tất cả trai tráng trong làng tuổi từ 16 trở lên, chưa có vợ, sức khoẻ tốt sẽ được tham gia. Trước khi bắt đầu trò chơi, các trai làng tập trung tại sân đình, mình trần, đóng khố bằng lụa đỏ, đầu quấn một cái khăn mỏ rìu xanh, chia thành hai đội, mỗi đội không quá 12 người, xếp thành hai hàng dọc, hướng mặt vào đình; tay trái người đứng sau nắm chắc vào đai lưng người đứng trước, nối nhau như một con “trường xà”.

Điều khiển cuộc chơi là cụ thượng của làng, tay cầm cờ hiệu đứng trên bục gỗ, bên cạnh là những người cầm trống khẩu, thanh la, tù và, cồng chiêng. Lúc này cửa của đình Thượng, đình Hạ và Hậu cung đều được mở rộng hết, tất cả mọi người cũng ra ngoài đình để tạo thuận lợi cho cuộc thi. Khi cụ thượng cầm cờ hiệu giơ lên, hai đội vào vị trí trước vạch xuất phát ở sân đình trong tư thế sẵn sàng. Ba tiếng trống khẩu nổi lên, cụ thượng cầm cờ phất mạnh xuống báo hiệu cuộc thi bắt đầu. Hai đoàn “rắn” hùng dũng như hai con Giao Long cuộn sóng, vượt qua thềm đá, luồn qua các cột đình, cửa võng, gầm long ngai, leo lên sàn đình rồi trở lại vạch đích. Tiếp tục như vậy đủ sáu vòng, đội nào đến đích trước là thắng cuộc. Trong quá trình chạy, người sau phải nắm chắc đai người trước để không bị “đứt khúc”. Tuy nhiên do đoàn người dài, lại chạy luồn lách, leo lên, vòng xuống nên “trường xà” rất dễ bị ngã, gián đoạn. Chính vì vậy người chơi không những phải có sức khoẻ tốt, dẻo dai mà còn cần sự khéo léo và tính cộng đồng cao. Trong khi chơi, tiếng trống, tiếng mõ, tiếng reo hò cổ vũ của người xem vô cùng đồng vui, náo nhiệt. Đoàn thắng cuộc được làng thưởng 20 vuông nhiễu, 3 gói chè tầu, một buồng cau, tuy giá trị không lớn nhưng đội nào cũng cố gắng bởi phần thắng lớn hơn cả là các chàng trai với thể hình khoẻ mạnh, nhanh nhẹn, khéo léo được các cô gái làng “chấm” và mong muốn kết thân và làm quen.

Trò thi “kéo rắn” là một tục trò độc đáo trong lễ hội đình Liễu Ngạn nhằm ôn lại sự tích về tam vị Thành hoàng, những danh thần có nhiều công lao với dân, với nước; đồng thời đó cũng là hình thức sinh hoạt văn hoá mang tính đoàn kết cộng đồng góp phần rèn luyện sức khoẻ, sự dẻo dai, khéo léo, mang lại sự vui tươi, thoải mái cho người dân sau những ngày lao động vất vả.