Đôi điều cảm nhận về nghệ thuật viết tản văn

Tản văn là gì? Viết có khó lắm không? Viết như thế nào?

&n tật từ mồm mà vào. Bao nhiêu tai vạ từ mồm mà ra” là ở chương Châm Cảnh trong kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn, Thương nhớ mười hai và Bốn mươi năm nói láo của Vũ Bằng, Bốn tập phóng sự của Vũ Trọng Phụng (Cạm bẫy người, Kỹ nghệ lấy Tây, Cơm thầy cơm cô, Một huyện ăn tết), tập Việc làng của Ngô Tất Tố, hai tập Chiều chiều và Cát bụi chân ai của Tô Hoài, Ba phút sự thật của Phùng Quán, Thấp thoáng hồn xưa của Băng Sơn, Tạp văn của Hoàng Quốc Hải, Hai tập phóng sự của Nguyễn Duy Hữu (con trai thứ của nhà thơ Duy Khoát): Khao đỗ Đại học và Hồng nhan bạc... tỷ...

Những tập bút ký, phóng sự, tản văn trên đây, theo tôi, mỗi người một vẻ, một phong cách, đều là “Lời lời châu ngọc, hàng hàng gấm thêu”. Với ý thức tích luỹ nghề nghiệp, có thể tìm thấy trong các tác phẩm ấy những bài học sáng giá và thiết thực. Đó là sự nổi bật tươi rói của đời sống, sự chọn lọc chi tiết điển hình về người và việc, đặc biệt là chất thơ. Vì thực ra tản văn chính là thơ bằng văn xuôi. Về mặt này, nếu mình là người làm thơ thành công thì viết tản văn rất lợi thế. Lợi thế ở thói quen đưa câu chữ, có khi cả dấu chấm, dấu phẩy lên cân tiểu ly để sàng lọc, lựa chọn. Lợi thế ở biểu cảm cái tôi trữ tình, coi trọng cảm xúc và thế mạnh dễ truyền cảm xúc ấy sang người đọc. Nhân đây tôi xin dẫn một ví dụ về việc dùng dấu phẩy quan trọng như thế nào: Có một anh chàng sống rất tử tế, đặc biệt có hiếu với cha. Nhưng sau khi người cha mất chả được bao lâu thì anh ta sinh đổ đốn: nghiện rượu, đánh bạc và đi ăn trộm! Hỏi ra mới biết đấy là anh ta vâng lời di chúc, trăng trối của người trước phút lâm chung. Bố anh cầm tay anh hụt hơi mà dặn rằng: - Con ơi, sau khi cha đã qua đời, con chớ nên nghiện chè..., nghiện rượu con nhé; con chớ đánh cờ..., đánh bạc con nhé, con chớ ăn cắp..., ăn trộm con nhé.

Người viết tản văn phải biết sử dụng nhiều loại phong cách ngôn ngữ. ở đây tôi không nói đến phong cách giao tiếp, phong cách hành chính, phong cách thông tấn, phong cách khoa học mà chỉ đi sâu vào phong cách nghệ thuật. Trong một tác phẩm văn học có ba loại ngôn ngữ là ngôn ngữ tác giả, ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ thiên nhiên. Về phong cách cũng có ba: phong cách thể loại, phong cách thời đại và phong cách tác giả. Giọng văn sang trọng và tài hoa của Nguyễn Tuân, giọng văn nhẩn nha như không mà chết người của Tô Hoài, giọng văn thấm đẫm hoài cổ của Vũ Bằng, giọng văn sôi nổi nhiệt tình mạnh mẽ giàu chất trữ tình của Thép Mới, cái phát hiện nhiều bất ngờ của Băng Sơn, chất uy- mua (hài hước) của Vũ Trọng Phụng, của Nguyễn Duy Hữu, chất bác học mà vẫn lão thực của Hoàng Phủ Ngọc Tường, Hoàng Quốc Hải, Đỗ Chu, cái nghịch dị trong Vũ Trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ, trong Lan trì kiến văn lục của Vũ Trinh, cái bốc lửa không kìm được ngòi bút của Phùng Quán, chất hiện thực và lãng mạn khó chia tách của một người đa tài và đa tình trong hồi ký Hoàng Cầm... Mỗi người một vẻ, đã có những đóng góp đáng kể cho thể loại tạp văn của nền văn học Việt Nam từ Cổ trung đại đến đương đại.

Một cây bút có bản lĩnh luôn biết ngầm hướng dẫn cảm xúc người đọc đi tới đâu bằng những trữ tình ngoại đề, tác giả trực tiếp xông ra bình luận, trực tiếp bộc lộ thái độ và tư tưởng (chỗ này khác với thơ trữ tình nhưng lại là thế mạnh của tản văn). Chỉ những ai biết làm giàu tri thức, vốn sống và cảm hứng sáng tạo mới dám tung hoành ngòi bút, biến hoá giọng văn. Người viết văn cố nhiên phải nắm vững cú pháp là cái tối thiểu nhưng chưa đủ. Câu văn trong Tiếng Việt có thiên hình vạn trạng. Câu kể, câu cảm, câu nghi vấn, câu cầu khiến đấy là xét về nội dung. Về nghệ thuật có các kiểu câu trùng điệp ngữ, nghịch đảo, đối lập (riêng đối lại có đối song quan, đối gối hạc, đối cách cú ta thường gặp trong biền văn cổ nếu sử dụng đúng lúc vẫn cứ mới và cứ hay lại gây cảm hứng trang trọng, tao nhã cho người đọc). Các kỹ xảo như nhân hoá, tỷ dụ, ẩn dụ, hoán dụ, ngoa dụ... Nhân nói về ngoa dụ, một lần đọc trên báo, tôi phải ghi ngay vào sổ tay: Bà That-chơ nguyên Thủ tướng Anh vẫn được chính giới gọi là Bà Đầm Thép nhận xét về tài tháo vát và láu cá của con trai mình: Nó có thể bán tuyết cho người Et-ki-mô và bán cát cho dân A-rập.

Người viết tản văn rất cần kiến thức đa ngành và liên ngành, chí ít là kiến thức nhập môn về logic học, về âm nhạc, về sân khấu và điện ảnh, về hội hoạ, về triết học, về dân tộc học, về kinh tế học và tâm lý học... Phải trang bị cho mình một khối lượng tri thức nào đó có thể đôi khi ngẫu hứng, mở rộng trường liên tưởng bất ngờ và thú vị, đắc địa, làm sinh động, sâu sắc cho văn cảnh. Cả nghệ thuật chơi chữ chỉ là tiểu xảo nhưng lại có khả năng điểm xuyết làm sinh động ý tưởng.

Muốn nuôi dưỡng cảm hứng sáng tạo thì người viết còn phải thường trực, ấp ủ và thai nghén đề tài, nghiền ngẫm và phát triển chủ đề, lựa chọn hình ảnh hình tượng, không gian và thời gian nghệ thuật. Đặc biệt anh phải dám tỏ thái độ, dám chịu trách nhiệm về những điều mình viết. Muốn thế đương nhiên phải trau dồi bản lĩnh chính trị, phải nhạy cảm trước hiện thực đời sống, phải có khả năng tiên lượng xu thế phát triển của quy luật đời sống. Nhiều khi gay cấn bức xúc và tế nhị lắm. Sểnh chân thì đoái chứ giấy trắng mực đen, hàng nghìn hàng vạn người đọc trên báo, nghe trên đài, xem trên màn hình, lẽ nào người cầm bút có thể chối bỏ trách nhiệm? Nhiều cái “phải” lắm nhưng để làm ra cái phải của riêng mình. Chỉ mình mới viết thế. Học nhưng phải tiêu hoá được. Học đến mức chính vị thầy dạy mình ý tứ này câu chữ này cũng không phát hiện ra nó thoát thai từ ý tứ câu chữ của mình. Nói nôm na là ăn vụng phải biết chùi mép. Học cái A không nên làm ra cái A’, B’ mà có khi là phải làm ra Z. Học chứ không bắt chước, không được làm hàng giả, hàng nhái. Trong nghiệp cầm bút tối kỵ là thấy người ta ăn khoai mình cũng vác mai đi đào. Từ lâu nhà văn Nam Cao đã cảnh báo như thế. Ai cũng là thầy. Ai cũng là trò lẫn của nhau để dẫn đến cái đích là sáng tạo, viết cho hay, viết ra cái riêng của mình. Tản văn cũng không ngoài quy luật ấy.

Nguyễn Văn Chương