Đông Yên vốn dĩ làng cười

Nhiều người biết, từ năm 1802 đến năm 1945, Đông Phong từng là thủ phủ của huyện Yên Phong nên có rất nhiều chuyện để kể. Nhưng có một chuyện rất thú vị lần đầu tôi biết qua câu chuyện bên lề với nhà giáo, nhà nghiên cứu văn hoá dân gian Nghiêm Đình Thường, Phó Chủ tịch Hội Khuyến học huyện Yên Phong.

Ông Nghiêm Đình Thường cho biết, xã Đông Phong thành lập năm 1948 trên cơ sở sáp nhập 2 xã Đông Yên và Phong Xá. Trong đó Đông Yên trước kia vốn dĩ là làng cười nổi tiếng xứ Kinh Bắc, nhưng cũng như nhiều làng cười khác, đã mai một và dần mất đi từ đầu những năm 1940 của thế kỷ trước, để lại nhiều tiếc nuối trong lòng dân.
Trước năm 1948, Đông Yên còn gọi là Đông An hay Đông Khang, là nhất thôn, nhất xã. Nơi ấy nổi tiếng không chỉ là bản doanh của huyện Yên Phong mà còn bởi ở đây có ngôi đình bề thế bậc nhất xứ Kinh Bắc:
Thứ nhất là đình Đông Khang/Thứ nhì Đình Bảng, vẻ vang đình Diềm.
Nhưng ngôi đình ấy đã bị phá huỷ thời tiêu thổ kháng chiến, thời điểm bị phá khoảng năm 1946 hoặc 1947? Sử ghi, những cây cột lim chắc khừ trong đình Đông Khang đều to cữ hai người ôm không xuể. Chả thế, đến nay ở miền lặng gió Yên Phong vẫn lưu câu vè:
Trống Chờ, chuông Chõ, mõ Phúc Tinh, đình Đông Khang…
Tự bao đời, người Đông Yên đã nổi tiếng khẳng khái, ưa lý sự và thích nói khoác, trao truyền thành những câu chuyện cười trong dân gian. Truyện cười xuất hiện ở đây từ khi nao chưa ai dám khẳng định, chỉ biết suốt mấy trăm năm, con người ta sinh ra, lớn lên rồi lại trở về cát bụt thì tiếng cười luôn là hành trang theo cùng, như cách để họ lạc quan trước cuộc sống nông nghiệp đầy gian khó.
Nói khoác, người trọng chữ nghĩa thì gọi là thích cười, còn nôm na theo cách gọi dân gian là nói phét. Dân quanh vùng ngày xưa vẫn thường tếu táo rằng, chơi với người Đông Yên (Đông Khang) dễ mất cả quang lẫn gánh. Dân Đông Yên khi nghe những lời tếu ấy, không những không giận mà còn lấy làm tự hào về cái thú nói khoác của mình: Đất Đông Khang cả làng nói khoác hoặc Đất Đông Khang dựng cầu nói khoác.

Đông Yên ngày nay (ảnh) là 1 trong 4 thôn thuộc xã Đông Phong, huyện Yên Phong.

Nhà giáo Nghiêm Đình Thường lý giải, dựng cầu nói khoác tức là tổ chức hội thi nói khoác, có “niêm luật” hẳn hoi, có người xem, có Ban giám khảo, có người được giải, hội thi vì thế được xem là di sản phi vật thể quý báu ở làng quê Việt Nam nói chung và Đông Yên nói riêng. Hội thi nói khoác ở Đông Yên gắn liền với ngôi đình làng, đình Đông Khang, nơi thờ Anh hùng dân tộc Lê Phụng Hiểu, công thần nổi tiếng thời Lý. Hội làng xưa kéo dài 8 ngày, từ 12 tháng Giêng đến 19 tháng Giêng. Hội có nhiều trò nhưng vui nhất vẫn là thi nói khoác.
Hội thi nói khoác của làng nên chủ yếu người làng tham gia, từ Ban giám khảo, người biểu diễn lẫn người xem. Tuy thế do sức hấp hẫn riêng có, Hội đã lan tỏa đến nhiều làng lân cận, nhất là các làng cùng kết chạ tham gia. Ban giám khảo là các cụ thượng, người có uy tín và am hiểu các luật tục của Hội thi. Đông Yên (tức Đông Khang) thời ấy là thủ phủ nên Tri huyện Yên Phong thường được mời dự và tham gia chấm giải, Hội thi luôn ken kín người xem và cổ vũ.
Chuẩn bị Hội thi, các dòng họ, các giáp của làng cử nhóm đại biểu của mình đi thi. Nội dung nói khoác phải được giữ bí mật và phải tập luyện thường xuyên (cũng rất bí mật) cốt để làm sao khi kể, người nghe phải cười rũ rượi, cười bò lăn bò toài, cười đến chảy nước mắt… Từ tiếng cười của người xem hội qua từng nội dung thi, ban giám khảo sẽ lựa người tiêu biểu để trao giải.
Nhà giáo, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nghiêm Đình Thường cho biết, người giành giải cao nhất Hội thi được phong chức “Phó phét” và được nhận thưởng, phần thưởng có khi chỉ đơn giản là vài cặp bánh dầy, chục phẩm oản. Nhưng quan trọng, trong suốt  năm đó, Phó phét rất được trọng vọng và được miễn phu phen, tạp dịch cho đến mùa Hội sau, khi có người giành giải kế tiếp.
Theo nhà giáo Nghiêm Đình Thường, trong xã hội nông nghiệp xưa, nhất là thời phong kiến, người nông dân quanh năm lam lũ, nhiều người cả đời chỉ quẩn quanh sau lũy tre làng nên họ thường tìm niềm vui qua những câu chuyện hài hước, để điểm tô cho cuộc sống thêm sắc màu tươi sáng. Là Hội thi nói khoác nhưng tính giáo dục rất được đề cao, đó là ngợi ca cái tốt và phê phán những thói hư tật xấu trong xã hội.
Hội thi nói khoác ở làng cười Đông Yên đã thất truyền từ lâu nên việc phục dựng hội thi trong một tương lai có lẽ là mong muốn của đông đảo người dân nơi đây. Hội thi nói khoác nếu được phục dựng, đây có thể sẽ là di sản phi vật thể đáng quý trước hết với quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc thời nay. Còn gì thú vị hơn, trong ngày xuân Kinh Bắc, về Đông Yên (xã Đông Phong, Yên Phong), du khách thập phương ngoài được thưởng thức Quan họ, sẽ sảng khoái hết cỡ khi tận thấy những màn thi nói khoác của các thí sinh. Tôi tin, Hội thi nói khoác nếu được khôi phục, rất nhiều du khách sẽ đến hẹn lại về…