“Và khép rồi lại mở” -Số phận một làng quê trong cơn biến động của lịch sử

“Và khép rồi lại mở” là cuốn tiểu thuyết mới nhất của nhà văn Vũ Từ Trang, do Nhà xuất bản phụ nữ Việt Nam phát hành vào quý 1 năm 2020.

Tên gọi của cuốn sách có nhiều cách lý giải. Ở chương 2, nhân vật Thịnh khi sắp rời bỏ làng ra đi có nói với ông chú của mình: “Cháu rất khổ tâm khi phải khăn gói rời làng. Cái cổng làng khép rồi lại mở. Bao đoạn trường đời cháu. Bao kiếp người làng ta, vinh và nhục đều đi qua cái cổng làng”. Phần “Vĩ thanh”, câu cuối của tác phẩm, nhân vật “tôi” nói: “Tôi  nhớ lời bố tôi từng căn dặn: Hãy cố gắng và tin con ạ. Cuộc sống khép rồi lại mở!”.
Từ cánh cổng làng đến cuộc sống “khép rồi lại mở”, những trang viết của Vũ Từ Trang đưa độc giả đến với số phận “vinh và nhục” của bao kiếp người.
Không gian của Và khép rồi lại mở chủ yếu là một làng quê xứ Kinh Bắc. Dù tác giả có “đưa” nhân vật đến nhiều địa danh khác nhau, suốt từ Bắc vào Nam, thì cái làng Trung vẫn là bối cảnh chính để các nhân vật hoạt động, là chốn đi về của họ.
Thời gian của truyện kéo dài ngót một thế kỷ. Từ những năm trước cách mạng tháng Tám, thời kỳ kháng chiến chống Pháp, cải cách ruộng đất (1953 - 1956), đến giải phóng miền Nam thống nhất đất nước năm 1975 và những biến thiên sau đó.
Tiểu thuyết không có nhân vật chính. Ngoài nhân vật “tôi” là người kể chuyện và dẫn chuyện, thì nhân vật chính là cái làng Trung với hàng trăm khuôn mặt, hàng trăm số phận khác nhau. Cuốn tiểu thuyết này là “Sử thi của đời tư”. Nó trần thuật số phận của rất nhiều cá nhân, trong quá trình hình thành và phát triển. Qua đó, tác giả đã phản ánh cả một giai đoạn dài của lịch sử đất nước.
Thông thường, phần mở đầu và kết thúc một tác phẩm sẽ cho độc giả một cảm nhận về không khí truyện, nhưng Và khép rồi lại mở mở đầu và kết thúc đều rất dữ dội, gây cho người đọc những “cú sốc thẩm mỹ”.
Những câu đầu tiên ở chương 1: “Cái tin ông Thỏa bị đập chết loang nhanh khắp làng. Người đập ông Thỏa chết, không phải ai xa lạ, lại chính là thằng con trai của ông ấy. Hắn dùng cái cuốc hắn vẫn thường đi cuốc ruộng, xới khoai, xới đỗ…”.
Và đoạn văn ở phần “Vĩ thanh”: “Tôi về đến đầu ngõ, Độ hộc tốc chạy tới kéo tay tôi. Đừng về nhà nữa, về nhà tớ đi. Con cái nhà Hỏa sát nhà cậu vừa giết nhau. Giết nhau tranh món hàng, chết vì tiền...”.
Nhà văn Tiệp Franz Kapka đã nói: “Bản chất của sự sinh tồn là nỗi bất an”. Những thảm kịch trên báo hiệu một không khí bất an với những xung đột gay gắt ở cái làng quê vốn tưởng là yên bình này.
Làng Trung - một làng cổ xưa, điển hình của xứ Kinh Bắc. Làng giàu có, với phong cảnh hữu tình, với những di sản văn hóa vật thể và phi vật thể. Làng có hai nghề cổ là buôn bán, sửa chữa đồ đồng và làm ruộng.
Phong cảnh làng thật đẹp với những vườn khế ngọt xanh mướt, những đầm sen thơm mát, những ao chuôm, những khu rừng tự nhiên, những cây cổ thụ đến hàng nghìn năm tuổi. Đất đai màu mỡ, nguồn nước ngọt trong lành, nơi đây đúng là mảnh “đất lành”.
Người làng Trung tự hào vì làng có đình chùa, đền, miếu, cổng làng… vào loại đẹp nhất vùng. Đặc biệt những trang viết về cổng làng của tác giả là những trang đẹp, giầu chất thơ. Sau cánh cổng ấy là không gian im lìm với những con ngõ nhỏ lát gạch nghiêng bình dị, những căn nhà gạch không trát vữa đã rêu phong, phủ kín bóng thời gian.
 Rồi hội hè đình đám và những ngày sau năm 1954, miền Bắc có những ngày bình yên ngắn ngủi trước khi cả nước bước vào thời kỳ đánh Mỹ. Đó là những năm tháng thần tiên của thế hệ “tôi: Ánh trăng huyền diệu, những buổi sinh hoạt đội thiếu niên, những điệu nhảy múa tập thể… Sau này, những cô, cậu bé của một thời xa xưa ấy, vẫn nhớ về ngày xưa như một thiên đường đã mất, như một ký ức đẹp của đời người.  
Nhưng đằng sau cái vẻ đẹp thanh bình, êm ả ấy làng Trung có những bất ngờ, những “ghê gớm”, những quyết liệt như tất cả những làng quê khác.
Đất lề quê thói, người làng Trung “đẻ” ra bao luật tục và không ít trong số đó đã hành hạ, đầy đọa con người. Những quan niệm cổ hủ, lạc hậu về chuyện sinh con một bề, trọng nam khinh nữ đã gây ra bao tấn bi kịch. Ở làng này “Những ông anh nào không con trai ở nhà không sao, chứ ra bàn dân hay đến việc họ tự động phải bé mồm lại”.
Người làng Trung khổ vì “đất lề quê thói” và còn khổ vì thời thế.
Cuộc cải cách ruộng (CCRĐ) đầu những năm 50 của thế kỷ trước làm chấn động làng quê Việt Nam. Ngoài cái “được” là đem lại ruộng đất cho dân cày, CCRĐ kéo theo bao hệ lụy, tổn thất. Trong CCRĐ sinh mạng của con người lại quá mong manh. Chưa bao giờ làng Trung lại nảy nòi ra những kẻ tàn nhẫn, bất nhân, chà đạp lên những giá trị nhân văn đến thế. Ông “đội” Thỏa: “có máu lạnh, ra tay ký lệnh tử hình mấy chục địa chủ mà đa phần bị quy nhầm thành phần”.
Đến thời kinh tế thị trường, làng Trung lại một lần nữa náo động “cơn lốc đen”: “Làng xóm rùng rùng cơn sốt tiền. Tiền đền bù ruộng cho dự án. Tiền buôn lậu đồng, chì, ni ken… Ngồi đâu cũng chỉ nói chuyện tiền”. “Làng Trung như loạn lên. Cả làng chỉ quan tâm đến tiền” Nhiều bi kịch khuynh gia bại sản. Làng đã có nhiều cái chết oan trái: Vì chó dại cắn, vì rắn cắn, vì sét đánh, vì sinh con một bề, vì bị phụ tình, vì bị oan khuất… Và nay lại thêm những cái chết vì tiền.
Ở làng đã vậy, những người ra khỏi cái cổng làng, ra đi mong tìm kiếm một cuộc sống khá hơn, có ý nghĩa hơn, nhưng không mấy ai thoát khỏi trầm luân. Số phận của họ ngụp lặn trong bao biến động của thời cuộc. Những nhân vật, những số phận cứ tiếp nối trong sách. Nhưng ở những chương cuối, đa số các nhân vật chính đã trở lại và khóa dần từng số phận. Truyện như kể nhưng xen kẽ những triết lý nhân sinh của người viết, theo hướng chiêm nghiệm, phân tích, cắt nghĩa thực tại.
Nhưng cuộc đời không đến nỗi đáng buồn. Ở phần “Vĩ thanh”, “tôi” ở trong ngôi nhà tuổi thơ chìm trong ánh trăng. Rồi “Một hương vị của làng, rất xưa, rất quen thuộc, vẫn còn đây, bỗng trỗi dậy (…) Tôi chợt thấy ánh trăng dường sáng hơn(…) tôi tin, vòng quay nhân gian cứ tuần tự theo chu kỳ biến hóa diệt sinh của nó. Tôi nhớ lời bố tôi từng căn dặn: Hãy cố gắng và tin con ạ. Cuộc sống khép rồi lại mở” (tr 369). Câu nói của người cha thật minh triết, minh triết như câu ca dao: “Đừng than phận khó ai ơi/Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây”. Điều cần thiết là con người phải biết tin yêu cuộc sống, biết vươn lên.     
Niềm tin ấy người đọc còn cảm nhận được qua giọng kể của tác giả - một giọng kể trầm tĩnh và bình thản. Với sự điềm tĩnh, từng trải và vững chãi, người viết đã gieo cấy trong tâm tư người đọc niềm tin yêu vào cuộc sống. Cuộc sống “khép rồi lại mở”. Đó là thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm qua cuốn tiểu thuyết tâm huyết của đời mình.