Bảo tồn, phát huy giá trị dân ca Quan họ-Hơn 2 năm nhìn lại

Ngày 30 tháng 9 năm 2009, dân ca Quan họ Bắc Ninh được UNESCO chính thức công nhận là Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. Vinh dự và trách nhiệm với cả nước, tỉnh Bắc Ninh đã triển khai chương trình hành động bảo tồn và phát huy giá trị di sản và đã đạt được những kết quả quan trọng.

Tuyên truyền, nhận diện, kiểm kê di sản là hoạt động được triển khai sâu rộng và đạt kết quả tích cực. Về tuyên truyền, các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý, các nghệ nhân, nghệ sĩ thông qua báo chí Trung ương và địa phương, các chương trình nghệ thuật đã làm rõ giá trị của di sản như cái hay, cái đẹp của lời ca và “tinh thần, triết lý và bản sắc địa phương của cộng đồng ở trong vùng, thắt chặt mối quan hệ xã hội ở trong làng và giữa các làng cùng chia sẻ, thực hành, diễn xướng văn hóa này”1 Festival Bắc Ninh 2010 với chủ để “Văn hiến Bắc Ninh hội tụ và toả sáng”, chương trình nghệ thuật “Về miền quan họ” 2010, 2011 với chủ đề: dòng sông Quan họ, duyên dáng Quan họ và nhiều chương trình nghệ thuật khác đã giới thiệu một số lề lối hát dân ca Quan họ Bắc Ninh, phong tục tập quán, trang phục của liền anh, liền chị, vẻ đẹp của quê hương và con người Bắc Ninh trong lễ hội, trong cuộc sống hàng ngày.

Đoàn Dân ca Quan họ Bắc Ninh đã có hàng trăm buổi biểu diễn trong và ngoài nước, để lại những dấu ấn sâu sắc trong các hoạt động nghệ thuật kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, chính vì vậy năm 2010, Times - một tờ báo Mỹ đã nhận xét: Dân ca Quan họ Bắc Ninh là 1 trong 16 di sản văn hoá phi vật thể đặc sắc nhất châu Á. Cũng để giúp công chúng nhận diện di sản, Viện Văn hoá nghệ thuật Việt Nam - Sở Văn hoá, Thể thao & Du lịch Bắc Ninh đã xuất bản sách “Về miền Quan họ”, “Làng và nghệ nhân Quan họ”, giới thiệu một cách khái quát nguồn gốc, quá trình hình thành, hình thức diễn xướng của di sản với hơn 400 bài ca, 213 giọng điệu thuộc hệ thống giọng vặt, lề lối, giã bạn của dân ca Quan họ Bắc Ninh. Trung tâm Văn hoá tỉnh xuất bản sách đặt lời mới cho dân ca Quan họ Bắc Ninh, Dân ca Quan họ Bắc Ninh lời ca và bình giải,...

Công tác tuyên truyền trực quan như xây dựng bảng panô, bảng điện tử, giới thiệu dân ca Quan họ Bắc Ninh lồng ghép trong hoạt động nghệ thuật được chú ý. Hàng ngàn đĩa VCD, DVD giới thiệu về dân ca Quan họ Bắc Ninh cũng đã được phát hành làm phong phú đời sống âm nhạc. Tiếp theo đợt kiểm kê toàn diện 2008 - 2009 với sự hỗ trợ của Viện Văn hoá nghệ thuật Việt Nam, huy động trên 500 lượt cán bộ, sinh viên đến cộng đồng các làng Quan họ gốc để điều tra, phỏng vấn, thu thập thông tin, năm 2010 Sở Văn hoá, Thể thao & Du lịch đã xây dựng tiêu chí “Làng Quan họ thực hành”, tổ chức điều tra, khảo sát và đã xác định có thêm 329 làng Quan họ thực hành, khẳng định sự lan toả và phát triển của di sản hơn 2 năm qua, làm cho dân ca Quan họ Bắc Ninh trở thành niềm tự hào và nét đặc sắc văn hoá của quê hương Bắc Ninh.

Tuy nhiên, việc tuyên truyền, nhận diện, kiểm kê di sản vẫn còn những mặt bất cập như một số chương trình truyền hình, bài báo, nghệ sĩ chưa gọi đúng tên di sản là Dân ca Quan họ Bắc Ninh; có nhà nghiên cứu yêu cầu phải thể hiện dân ca Quan họ Bắc Ninh nguyên gốc như thế kỷ 17, 18, không chấp nhận việc dân ca Quan họ Bắc Ninh thích ứng với xã hội đương đại, sử dụng các công cụ hỗ trợ (dàn nhạc dân tộc, âm thanh,…). Cũng có hiện tượng lạm dụng đàn organ điện tử đệm hát dân ca Quan họ Bắc Ninh, hát dân ca Quan họ Bắc Ninh phục vụ ẩm thực gây phản cảm, việc kiểm kê bài bản, giọng điệu dân ca Quan họ Bắc Ninh ở cộng đồng chưa được triển khai đồng bộ,…

Tôn vinh nghệ nhân và đẩy mạnh việc truyền dạy hát, năm 2009, Uỷ ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh đã ban hành quy chế xét, công nhận nghệ nhân dân ca Quan họ Bắc Ninh và đợt 1 năm 2010 đã công nhận 41 người có am hiểu sâu sắc về lối chơi Quan họ, có đóng góp trong việc truyền dạy hát và được cộng đồng các làng Quan họ tôn vinh. Việc xét, công nhận 41 nghệ nhân dân ca Quan họ Bắc Ninh là sự tôn vinh, động viên các nghệ nhân và những người đang nắm giữ nhiều giọng điệu, bài bản tích cực bảo tồn và truyền dạy cho cộng đồng. Bắc Ninh là tỉnh đầu tiên lập hồ sơ và được UNESCO công nhận di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại và cũng là tỉnh đầu tiên tôn vinh, công nhận các nghệ nhân,  đồng thời đề nghị Bộ Văn hoá, Thể thao & Du lịch trình nhà nước công nhận nghệ nhân ưu tú và nghệ nhân nhân dân.

Xác định rõ sức sống của di sản do cộng đồng quyết định, ngành Văn hoá, Thể thao & Du lịch đẩy mạnh các hoạt động truyền dạy hát dân ca Quan họ Bắc Ninh. Trường Trung cấp Văn hoá, Nghệ thuật & Du lịch đã thành lập Khoa Dân ca Quan họ Bắc Ninh, Trung tâm Văn hoá tỉnh hướng dẫn và khuyến khích trên 50 câu lạc bộ truyền dạy hát.

Các liền anh, liền chị, các nghệ nhân, nghệ sỹ không quản ngại vất vả, khó khăn đã miệt mài truyền dạy cho hàng trăm người theo học ở các lớp, câu lạc bộ, các gia đình, kỹ thuật hát 50 bài, 150 bài. Năm 2011, Sở Văn hoá, Thể thao & Du lịch và Sở Giáo dục & Đào tạo triển khai kế hoạch đưa Dân ca Quan họ Bắc Ninh vào trường học với mục tiêu: học sinh từ tiểu học đến trung học phổ thông được hiểu biết về văn hoá Quan họ, lối chơi Quan họ, ứng xử, giao tiếp, trang phục và giá trị đặc sắc của Dân ca Quan họ Bắc Ninh, có thể thực hành hát một số bài, qua đó giáo dục thị hiếu âm nhạc, bồi dưỡng tình yêu quê hương đất nước và âm nhạc dân tộc, tự hào về di sản để học sinh có trách nhiệm bảo tồn và phát huy di sản.

Việc đưa dân ca Quan họ Bắc Ninh vào trường học tạo điều kiện để giáo viên và học sinh được trực tiếp thực hiện, bảo tồn và phát huy di sản trong phong trào “học sinh tích cực, trường học thân thiện”. Ngoài ra, các chương trình dạy hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh, sân chơi “Đậm đà khúc hát dân ca” cũng thu hút được đông đảo công chúng và người yêu Dân ca Quan họ Bắc Ninh.

Hỗ trợ cộng đồng phục hồi các tập quán, tín ngưỡng, lễ hội, hội thi, hội diễn, ngành Văn hoá xuất bản sách về một số tập quán, tín ngưỡng, lễ hội vùng Quan họ, kiểm kê các di sản văn hoá phi vật thể tiêu biểu, nghiên cứu việc tế lễ ở Hội Lim, lễ Cầu Đảo ở làng Viêm Xá, xếp hạng các di tích lịch sử văn hoá và hỗ trợ tu bổ một số di tích tiêu biểu - nơi diễn ra các hoạt động hát Quan họ, lễ hội, đầu tư bộ tăng âm, loa cho các làng Quan họ gốc. Việc bảo tồn và phát huy giá trị Dân ca Quan họ Bắc Ninh trong lễ hội, nhất là trong lễ hội Lim đã được báo chí đề cập nhiều. Huyện Tiên Du và Ban tổ chức Hội Lim đã chủ động quy hoạch và quản lý không gian lễ hội, tổ chức các hoạt động lễ hội theo mô thức truyền thống, khuyến khích hình thức hát canh Quan họ trong cộng đồng, thể nghiệm việc “hát mộc” không dùng âm thanh công suất lớn, v.v...

Tuy nhiên không gian lễ hội và việc quản lý, hướng dẫn, việc bảo tồn nét đẹp truyền thống hát dân ca Quan họ Bắc Ninh trong lễ hội vẫn là những vấn đề tiếp tục nghiên cứu.  Những năm gần đây, hội thi hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh được quan tâm hơn về cơ sở vật chất, kinh phí và thời gian chuẩn bị, được các huyện, thị, thành phố, các cộng đồng và người yêu dân ca Quan họ Bắc Ninh tích cực hưởng ứng nên số diễn viên, nhạc công tham gia đông hơn, các liền anh, liền chị dự hội thi nhiều hơn, số đôi hát đối tăng gấp 1,5 - 2 lần năm trước. Những buổi chung kết thực sự là ngày hội đua tài của những giọng hát mượt mà, đằm thắm, trữ tình, vang, dền, nền, nẩy, được du khách gần xa đánh giá cao.

Thành lập Hội di sản văn hoá, Hội những người yêu dân ca Quan họ Bắc Ninh, hội di sản văn hoá tập hợp các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý, các nghệ nhân, nghệ sĩ có hiểu biết và có khả năng đóng góp, bảo tồn di sản văn hoá vật thể và phi vật thể, đặc biệt là Dân ca Quan họ Bắc Ninh. Hội đã xác định nhiệm vụ tập hợp hội viên, tuyên truyền vận động để nhận diện di sản, sáng tạo để làm đặc sắc thêm di sản văn hoá của quê hương. Năm 2011, Hội những người yêu Dân ca Quan họ Bắc Ninh được thành lập, tạo ảnh hưởng tích cực đến công chúng yêu âm nhạc dân tộc trong và ngoài nước. Có thể nói cùng với các câu lạc bộ sở thích, các Hội được thành lập đã thu hút, tập hợp đông đảo công chúng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị dân ca Quan họ Bắc Ninh.

Còn nhiều việc phải làm, không phải cứ là di sản văn hoá thế giới rồi thì tự nó phát triển mãi mãi; sự tồn tại, phát triển của di sản cần sự định hướng, quản lý của các cơ quan quản lý, các nhà nghiên cứu, vai trò quan trọng của nghệ nhân, nghệ sĩ và sự chung tay của cộng đồng. Dân ca Quan họ Bắc Ninh đến năm 2013 (tức là sau 4 năm được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại) sẽ được đánh giá định kỳ theo tiêu chí của UNESCO, vì vậy cùng với việc tiếp tục triển khai có hiệu quả những nội dung trên, còn nhiều việc phải làm để bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Trước hết, việc nghiên cứu về hát dân ca Quan họ Bắc Ninh, văn hoá Quan họ v,v. cần được tư liệu hoá, phân loại, lưu trữ một cách khoa học để phục vụ cho việc tiếp cận của cộng đồng; công tác kiểm kê, sưu tầm, nghiên cứu các bài bản, giọng điệu, phong cách hát, thang âm, các nghệ nhân, cộng  đồng các làng quan họ gốc, các làng quan họ thực hành v.v... phải được làm một cách tỉ mỉ, khoa học. Để thực hiện việc trên, cần thiết phải có Trung tâm nghiên cứu văn hoá quan họ hoặc có bộ phận nghiên cứu này trong phòng Quản Lý Di Sản thuộc Sở Văn hoá, Thể thao & Du lịch, cần khai thác có hiệu quả Trung tâm vệ tinh hay còn gọi là ngân hàng dữ liệu về di sản phi vật thể đã được chương trình mục tiêu quốc gia đầu tư; hoạt động nghiên cứu trên cần có sự phối hợp, giúp đỡ chuyên môn của Viện Văn hoá nghệ thuật Việt Nam, Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam, Cục Di sản văn hoá. Thứ hai, công tác quản lý các hoạt động biểu diễn, trình diễn hát dân ca Quan họ Bắc Ninh góp phần bảo tồn các yếu tố gốc, bài bản, tránh làm cho Dân ca Quan họ Bắc Ninh bị biến dạng, phản cảm. Muốn vậy phải có hội thảo khoa học, có quy chế quản lý, có hội đồng nghệ thuật và công tác quản lý phải được tăng cường để các tập thể và cá nhân quản lý, sử dụng có trách nhiệm đối với di sản. Các cơ quan thông tin đại chúng, các nhà nghiên cứu, các nghệ nhân, nghệ sĩ tích cực tham gia định hướng thẩm mỹ để Dân ca Quan họ Bắc Ninh ngày càng đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc. Thứ ba, đổi mới và nâng cao chất lượng hội thi hát dân ca quan họ Bắc Ninh đầu xuân, Hội thi cần được tổ chức từ cơ sở và có sự tham gia của các đối tượng  ở ngoài tỉnh, ở nhiều tỉnh để tiến tới Hội thi hoặc liên hoan hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh toàn quốc. Cần tổ chức hội thi hát dân ca Quan họ Bắc Ninh cho học sinh phổ thông và thiếu nhi. Thứ tư, để dân ca Quan họ Bắc Ninh trở thành sản phẩm du lịch hấp dẫn cần tiếp tục có những chương trình “Về miền quan họ” có chất lượng, cần bảo tồn các làng quan họ gốc để có không gian văn hoá đặc trưng, nghiên cứu, xây dựng khu trình diễn “sân khấu thực cảnh”, xây dựng Nhà hát dân ca quan họ Bắc Ninh có cơ sở vật chất khang trang, hiện đại và những chương trình nghệ thuật đặc sắc.

Nhìn lại hơn 2 năm bảo tồn và phát huy di sản Dân ca Quan Họ Bắc Ninh, so sánh với các di sản văn hoá thế giới như: Ca trù, Cồng chiêng Tây Nguyên,… có thể thấy được những nỗ lực và những kết quả đáng khích lệ của tỉnh nhà, đó là việc bảo tồn đúng hướng, việc phát huy giá trị tạo được hiệu quả xã hội to lớn, đồng thời chúng ta càng “nhận thức sâu sắc vinh dự và trách nhiệm trong công việc này, thực hiện tốt các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước cùng những cam kết với UNESCO về các biện pháp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá trên quê hương”2./.

Nguyễn Đăng Túc

1. Quyết định 4.COM 13.76 Uỷ ban liên chính phủ công ước UNESCO-2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể.

2. Nguyễn Phú Trọng - nguyên Chủ tịch Quốc hội (nay là Tổng bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam) phát biểu khai mạc Festival Bắc Ninh 2010.