Bốn thế hệ cùng nâng niu câu hát

Một gia đình bốn thế hệ cùng nâng niu, thực hành diễn xướng dân ca Quan họ. Một gia đình có thể tự biên, tự diễn trọn vở chèo cổ mà không cần phải mượn thêm vai. Một gia đình mà vợ chồng, mẹ con, bà cháu “chăm nhau” bằng câu hát... Đó là gia đình nghệ nhân Nguyễn Đức Nhuận-Nguyễn Thị Bướm ở làng Ngang Nội, Hiên Vân, Tiên Du.

Nối dài sức sống di sản ông cha
Một sớm tháng Năm, chúng tôi về làng Quan họ cổ Ngang Nội. Vừa chạm ngõ nhà nghệ nhân Nguyễn Đức Nhuận-Nguyễn Thị Bướm đã thoảng nghe câu hát í ơi của vợ chồng lão nghệ nhân... Nghe giọng hát, nhìn dáng đi nhanh nhẹn hoạt bát, mấy ai tin hai ông bà đều ở tuổi Thượng thọ ngoài 80. Càng khó tin khi hàng ngày, ông bà không chỉ chăm nhau bữa ăn, giấc ngủ mà vẫn say sưa nắn chỉnh, dẫn giải cho nhau câu này điệu nọ. Tôi cảm kích: Ở tuổi này rồi mà ông bà vẫn đắm đuối với Quan họ thế ạ!? Bà cười bẽn lẽn, ghé tai ông thủ thỉ: “Quan họ thì biết thế nào cho đủ ông nhỉ?! Có mà học suốt đời, học đến lúc chết! Quan họ mà không chuyên tâm, chểnh mảng là vốn liếng hao hụt, rơi rụng ngay...”.
Nghệ nhân Nguyễn Đức Nhuận thổ lộ: Người thầy đầu tiên dạy tôi hát Quan họ là bà nhà tôi. Hồi những năm 1960-1961, bà nhà tôi cùng với một số anh chị em văn công địa phương vào tuyến lửa Vĩnh Linh (Quảng Trị), sát khu vực cầu Hiền Lương để hát cho bộ đội và đồng bào vùng giáp ranh nghe. Những năm còn trẻ, bà ấy thường theo chị Hai, chị Ba trong làng đi chơi, giao lưu với các làng Quan họ trong vùng, rồi ôn luyện để dự thi và đạt nhiều giải thưởng. Sau này, chúng tôi hát cặp cùng nhau, có lần đi thi hát bài “Bẻ quạt hoa quỳ” được giải B. Tôi cũng từng đạt giải A bài “Thú giải phiền” tại Hội thi hát Quan họ đầu xuân năm 1997.
Cùng làng, lại chung tình yêu văn nghệ, ông bà Nhuận-Bướm đều được các cụ Khướu, cụ Hồng, cụ Khảm, cụ Sôi... truyền dạy Quan họ. Ông kể: Nhớ lần cụ Sôi gọi tôi đến và bảo, thấy anh có lực lại có tâm nên tôi muốn truyền Quan họ cho anh, chứ nhỡ không may tôi làm sao mà mang đi thì phí lắm... Xúc động trước tấm lòng của cụ Sôi với Quan họ, lại được động viên, tin tưởng nên tôi miệt mài học, càng học càng say. Tôi được như hôm nay, chủ yếu nhờ tiếp thu tinh hoa văn hóa Quan họ của cụ Sôi”.
Theo gương các cụ, nhiều năm qua, ông bà cũng tình nguyện bỏ công sức, thời gian và tâm huyết, đem hết vốn liếng Quan họ mình tích góp được truyền dạy cho thế hệ sau. Dù chẳng có một đồng thù lao nhưng ông bà luôn cảm thấy vui và mãn nguyện vì cứ có người yêu thích, say mê học Quan họ là mừng rồi. Chính quyền địa phương cũng tạo điều kiện hết sức, cho mượn địa điểm Nhà văn hóa, còn hỗ trợ cả điện, nước để ông bà toàn tâm toàn ý truyền dạy. Những dịp 20-11, học trò đến nhà chúc mừng thầy cô, rồi tặng tranh, tặng chữ, ông bà cảm động lắm!

Vợ chồng nghệ nhân Nguyễn Đức Nhuận-Nguyễn Thị Bướm và ba người con gái đều chung tình yêu Quan họ.

Gia đình có 3 Nghệ nhân Quan họ
Ngang Nội hiện có 6 Nghệ nhân Dân ca Quan họ và 1 Nghệ nhân chèo. Trong đó, riêng gia đình ông Nhuận vinh dự có 3 Nghệ nhân Dân ca Quan họ: Ông Nhuận được phong tặng đợt 2 năm 2017; bà Bướm và con gái Nguyễn Thị Huệ cùng được phong tặng đợt 3 năm 2021. Ngoài ra, con gái lớn và con gái út của ông bà đều là những thành viên tích cực trong CLB Quan họ của làng, chuyên tâm luyện câu luyện giọng. Con trai ông bà là NSƯT Nguyễn Đức Mạnh thì đang hoạt động nghệ thuật chuyên nghiệp tại Nhà hát Tuồng Trung ương.
Thế hệ thứ ba có cháu ngoại Nguyễn Thị Thanh Thảo cũng là một liền chị triển vọng, từng tham gia sân thi hát đối đáp Quan họ đầu xuân của tỉnh và đạt giải ở nội dung 50 câu. Thế hệ thứ 4 có chắt ngoại Trần An Nhiên biết hát Quan họ từ lúc 2 tuổi, hiện đang học mầm non 5 tuổi nhưng đã thuộc nhiều làn điệu cổ như Hoa thơm bướm lượn, Vào chùa...  
Những năm trước, đôi vợ chồng già vẫn thường đạp xe đi hát, đi chơi Quan họ. Nay tuổi cao, giọng của ông tuy không còn vang-rền-nền-nảy như xưa nhưng hễ nghe con cháu hát câu Quan họ nào ông nhận ra ngay có thiếu sót hay nhầm lẫn gì không. Riêng giọng hát của bà Bướm thì vẫn còn vang lắm, con cháu còn lâu mới theo kịp. Hàng ngày sau bữa cơm chiều, bà thường đi bộ sang nhà các con gái chơi, vừa tập thể dục vừa để hỏi han, uốn nắn thêm những làn điệu cổ cho con cháu.
Ngang Nội là làng Quan họ gốc, cũng là đất chèo có tiếng ở vùng Kinh Bắc. Thế nên, các thành viên trong đại gia đình nghệ nhân Nguyễn Đức Nhuận không chỉ say mê Quan họ mà còn có thể diễn hoàn chỉnh một vở chèo mà không cần mượn vai. Năm 2001, trích đoạn chèo cổ “Phạm Công” dài hơn 40 phút được vợ chồng, mẹ con, bà cháu làng Nội tự biên, tự diễn đã lấy đi bao nước mắt của khán giả, được Ban Tổ chức Hội diễn Sân khấu không chuyên tỉnh Bắc Ninh tặng nhiều Huy chương Vàng, Bạc, giấy khen... Đó là kỷ niệm chẳng thể nào quên của cả gia đình. Bà Bướm nhớ lại: “Ngày hội làng năm ấy, gia đình tôi diễn lại trích đoạn chèo đạt giải để phục vụ bà con. Vở diễn kết thúc, có người khóc nức nở tìm vào tận nhà, tay vừa lau nước mắt, vừa rút tiền ra thướng...”.
Nổi tiếng khắp vùng bởi sự tâm đầu ý hợp, thuận vợ thuận chồng trong từng câu hát, và càng quý hơn khi cháu chắt đề huề, con cái quây quần gần gũi, đại gia đình hòa thuận, yêu thương... Với cặp vợ chồng nghệ nhân già Nguyễn Đức Nhuận-Nguyễn Thị Bướm thì còn gì hạnh phúc hơn. Song điều mà ông bà cảm thấy hài lòng, toại nguyện nhất là tình yêu di sản, nét đẹp văn hóa truyền thống vẫn luôn được thẩm thấu trong huyết quản gia đình, không hề bị “lỗi nhịp” giữa các thế hệ mà chuyển tiếp từ vợ sang chồng, từ mẹ sang con, từ bà sang cháu để câu hát quê hương mãi được nâng niu, nối dài thêm sức sống...