CÁCH GỌI TÊN CÁC LOẠI GIỌNG TRONG DÂN CA QUAN HỌ BẮC NINH

Hát Quan họ (QH) truyền thống là nghệ thuật hát đối đáp nam nữ, từ xưa đến nay vẫn quy định hát từng đôi một, cặp đôi nữ của bọn QH làng này hát đối đáp với cặp đôi nam ở bọn QH làng khác, và chỉ hát đối đáp khi đã kết bạn với nhau (trừ khi bọn QH mới thành lập chưa có bạn, phải đi tìm bạn để kết). 

Trong cặp đôi có một người hát chính gọi là hát dẫn giọng, một người hát phụ gọi là hát luồn giọng. Người dẫn giọng là người có giọng tốt, thuộc nhiều bài bản và nhiều làn điệu, có khả năng đối đáp thuần thục, nhuần nhuyễn. Người hát phụ chỉ hát đỡ giọng cho người hát chính. 
 Đối giọng là bên hát trước hát một bài có làn điệu âm nhạc như thế nào, thì bên hát sau phải hát đối đáp lại một bài có làn điệu âm nhạc như thế. Khi bên nữ ca một bài (còn gọi là một câu), tiếp theo đó bên nam đối lại một bài (câu) phải có cùng giai điệu âm nhạc, nhưng lời ca đối lại phải khác. Chẳng hạn bên nữ hát bài Ngồi tựa song đào, bên nam đối lại bài Ngồi tựa mạn thuyền, hai bài này lời ca khác nhau, nhưng giai điệu âm nhạc giống nhau gọi là đối chuẩn. 
Đối lời khác với đối giọng, vì giọng thuộc lĩnh vực âm nhạc, lời thuộc lĩnh vực thơ ca. Bên hát trước đã hát một bài có lời ca nào đấy (hoặc một đoạn thơ nào đấy) thì bên hát sau cũng sử dụng làn điệu âm nhạc giống như bên hát trước, nhưng lời ca phải khác đi, yêu cầu vẫn phải gắn bó với tình, với ý và hình tượng trong lời ca của người hát trước để tạo ra hiệu quả: “Đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”; tạo nên sự  “đối ứng, tương hằng”. Ví dụ bên nam hát câu Cây kiêu bổng thì bên nữ đối lại câu Có hay chăng tá, hai câu này lời thơ khác nhau nhưng giai điệu âm nhạc giống nhau. Đối giọng thì đối âm điệu là chủ yếu, nhưng đôi khi còn đối cả ý. Ví dụ bài Thuyền mở lái chèo đối lại bằng bài Cắp nón đón đò là đối cả âm điệu lẫn đối ý, như vậy là hợp thức. 
Có nhiều cách hiểu về nghĩa của từ Giọng. 
 Khi nói tới giọng ca của liền chị này hay của liền anh kia thực chất là muốn nói tới chất giọng của từng người. Âm sắc của mỗi người khác nhau, có người giọng thổ trầm ấm, có người lại giọng kim trong trẻo. Cũng như trong hội họa người ta bàn về gam mầu của mỗi bức tranh, có bức tranh dùng gam mầu nóng, có bức tranh gam mầu lạnh. 
Khi người ta nói đến giọng Lề lối tức là nói tới một tập hợp những bài hát được hát vào chặng mở đầu của một canh hát, song ở đó, từng bài hát cụ thể lại là một âm điệu riêng. Ví dụ như các bài La rằng, Đường bạn, Tình tang, Lên núi lên nương, Cây gạo, Cái hời cái ả… mỗi một bài lại có âm điệu riêng, nhưng gọi chung là giọng Lề lối. Như vậy, giọng ở trong trường hợp này không để chỉ dành riêng cho một âm điệu mà còn là tên gọi chung một tổng số âm điệu của nhiều bài hát khác nhau được quy vào thành một loại. 
Cũng như vậy, giọng Vặt là nói tới một tổng số của hàng trăm các bài (các giọng) khác nhau. Nhưng mỗi bài lại mang một âm điệu (hay còn gọi là giọng) khác nhau. Ví như  bài Trăm khúc sông đổ dồn một bến (giọng Lý giao duyên - Nam bộ, Lý hành vân - dân ca Trị Thiên); bài Trăm thức hoa (Giọng Văn, dựa vào bài Văn 12 cô trong Chầu văn); bài Mười nhớ (giọng Hô Quảng); bài Tương phùng, tương ngộ (Giọng Tứ đại cảnh); bài Xe chỉ luồn kim (Giọng Lý tiểu khúc); bài Ca đàn (giọng Thu trên đảo Kinh Châu của Lê Thương); bài Gọi đò của Thị Cầu (giọng Tuồng); bài Gọi đò của Hiên Vân (giọng Chèo); bài Thiết tha (giọng Chèo); bài Luyện Sơn trang (giọng Chầu văn); bài Lý con sáo, Lý cây đa, Lý thiên thai (Giọng Dân ca Nam bộ và Dân ca Nam Trung bộ), vv và vv… 
Lại còn có bài (giọng) Năm cung gồm tất cả năm giọng, đó là các giọng La rằng, Đường bạn, Tình tang, giọng Phú, giọng Sai. Thậm chí còn có bài Ba mươi sáu giọng gồm 36 giọng như giọng Lý, giọng Chèo, giọng Văn (chầu văn), giọng Bạn lan, giọng Tình tang, giọng Ố tình, Giọng Đào nương, giọng Huế, giọng Liện trang, giọng Nhà tơ, giọng Lượn, giọng Nhớ, giọng Thương, giọng Khoan đề, giọng Nguyệt tà, giọng Huỳnh, giọng Hãm, giọng Cung Kiếm…
Trong nhiều bài hát QH chúng ta thường thấy một âm điệu mở đầu cho một âm điệu chính, hay kết hợp với một âm điệu khác, nghe rất quen tai, và rất giống nhau đó là giọng Bỉ, còn gọi là Bỉ đầu, (Chèo gọi là giọng Vỉa, trong Chèo giọng Vỉa cho mỗi bài lại vỉa khác nhau, nhưng trong QH âm điệu Bỉ đầu là chung, giống nhau cho tất cả các bài). Có khi Bỉ kết hợp với một giọng khác thì gọi cả hai tên, như Bỉ Chèo, Bỉ Hãm…Trường hợp đặc biệt duy nhất có bài hát từ đầu đến cuối toàn hát giọng Bỉ đó là bài Năm canh. 
 Ngoài ra còn có bài gọi là giọng Lão vì phỏng theo bài hát của một nhân vật Chèo là Ông lão say. Và các bài Trấn thủ lưu đồn, Chẻ tre đan nón (gọi là giọng Lính, vì nội dung bài hát nói đến cuộc sống của người lính). Lại có bài dựa vào tính chất âm nhạc có giai điệu buồn gọi là giọng Ai… 
Như vậy, trong các bài bản dân ca QH, khi nói đến giọng tức là nói tới lĩnh vực âm nhạc, còn khi nói đến câu tức là nói tới lĩnh vực lời ca. Dân ca của Việt Nam nói chung và dân ca Quan họ Bắc Ninh nói riêng là thể loại âm nhạc dân gian in đậm dấu ấn ngôn ngữ và âm nhạc dân tộc, ở đó mỗi âm điệu, mỗi lời ca, câu hát đều chất chứa tính dân tộc trọn vẹn nhất, tìm hiểu về cách gọi tên các loại giọng trong dân ca Quan họ Bắc Ninh là một việc làm hữu ích nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa của dân tộc.