Cao lương đỏ

Tôi đã xem phim Cao lương đỏ (bản điện ảnh và truyền hình) được đạo diễn tài ba Trương Nghệ Mưu dựng thành phim với ngôi dao Củng Lợi vào vai nữ chính (giải Cành cọ vàng tại liên hoan phim Cannes năm 1994) nhưng khi đọc truyện gốc thì bản thân truyện Cao lương đỏ của tác giả Mạc Ngôn (Trung Quốc) đã tràn đầy nội lực, đủ sức khẳng định tầm vóc của mình (Giải Nobel văn học 2012).

Không có sự đồ sộ của tiểu thuyết, Cao lương đỏ lại có sự trọn vẹn vừa đủ trong khuôn khổ một truyện vừa. Mạc Ngôn mang khí khái hào sảng của con người Cao Mật vào trong con chữ. Ông chọn trận chiến của tư lệnh Từ Chiếm Ngao đánh quân Nhật vận lương qua làng làm cao trào cho tác phẩm, các tình tiết đều xoay quanh điều này, trước và sau, nguyên nhân và kết quả. Để thuật lại tác phẩm Cao lương đỏ, thật dễ sa đà vào việc kể lại các tình tiết chi li. Có lẽ cái người đọc thích làm sẽ lại kể lại tình tiết để lại cho họ ấn tượng mạnh nhất: có thể là cảnh ông La Hán bị quân Nhật cho lóc thịt lột da đến chết; cũng có thể là cảnh bà nội của nhân vật “tôi” ngồi trên kiệu hoa, tuyệt vọng với tương lai u tối; hay cảnh bà bay lên trời cùng chim bồ câu ngắm nhìn cánh đồng cao lương quê hương, v.v… Tất cả, nhìn lại, hóa ra đều là những mảnh vụn - những mảnh vụn của ký ức gia tộc, lấp lánh, thi thoảng lóe lên dưới ánh mặt trời, lúc lại chìm khuất trong bóng tối của thời gian. Cái tài của Mạc Ngôn đặt ở sự khéo léo khi ông tỉ mẩn xâu chuỗi những mảnh vụn ấy, khiến chúng quyện vào và tôn nhau lên thành một chuỗi liền mạch, mượt mà, thấm đẫm hơi thở huyền thoại. Cho nên, bóc tách Cao lương đỏ nhằm tóm tắt nội dung thật ra không phải là một việc dễ dàng, ngắn gọn quá thì hao tổn mất không khí rừng rực những tháng năm quá khứ, mà dài dòng quá thì chẳng bằng đọc chính tác phẩm. Bởi, cũng cần nói thêm rằng, Cao lương đỏ tuy mang cốt truyện đủ đầy trọn vẹn nhưng đây là dạng tác phẩm mà người ta phải đọc mới thấy được hết cái hay, cái tinh tế, cái hào sảng mà Mạc Ngôn cất công gầy dựng nên. Mạc Ngôn không chỉ kể lại một câu chuyện trong Cao lương đỏ, ông tái tạo huyền thoại. Và điều xuất sắc trong tác phẩm này là tác giả đã dựng nên được một tầm vóc khổng lồ vượt ra khỏi bản thể câu chữ mà ông bày ra trên trang giấy. Mạc Ngôn đặt hình tượng cao lương thành mạch ngầm xuyên suốt tác phẩm. Cao lương ở khắp mọi nơi, từ hình ảnh được miêu tả trực quan, trên cánh đồng, trong hương rượu, làm mốc đo thời gian, đến cao lương trong tâm thức. Và rốt cuộc, có lẽ tất cả đều là cao lương trong tâm thức. Mạc Ngôn đã không đem hình tượng cao lương vào tác phẩm theo phương cách truyền thống như thể nó là một mạch song song hiển lộ khiến người đọc thuận tiện kết nối cao lương với con người Cao Mật, cùng sinh trưởng và đổ xuống trên đất đen Cao Mật. Thay vào đó, khi Mạc Ngôn trộn lẫn các thời điểm khác nhau, khiến các nhân vật và hồi ức của họ nhòa nhạt vào nhau, ông đã đem đến hiệu ứng đa chiều cho tác phẩm. Hình ảnh cao lương trở thành một thủ pháp điện ảnh, kiến tạo phông nền cho hồi ức được tái hiện. Vì vậy, cao lương trở thành sự ám ảnh. Bằng cách chọn ngôi kể xưng “tôi” nhưng không trực tiếp tham gia vào gần như toàn bộ câu chuyện, Mạc Ngôn đã giữ cho mình một vị thế khiêm nhường, một vị thế mà từ góc nhìn của ông, từ lời kể của ông, người đọc không khỏi cảm thấy câu chuyện thực đã diễn ra trong quá khứ ắt hẳn còn phải hào hùng hơn cả những gì họ được đọc. Nhân vật tôi là kẻ hậu bối. Người đọc theo cái dẫn tay của Mạc Ngôn để bước vào thế giới hồi ức, nơi những ruộng cao lương lồng lộng đón gió ở quê hương ông, vùng Đông Bắc Cao Mật. Vì vậy, cái nhìn của người đọc vô hình chung cũng trở thành cái nhìn của kẻ hậu hối. Từ dưới mà nhìn hếch lên thì dường như điều gì cũng trở nên to cao sừng sững. Những nhân vật trong một quá khứ xa xăm, do đó, hiện về với tầm vóc kì vĩ, phi thường. Nhân vật “tôi” không hề bị hạn chế góc nhìn vốn là điều thường thấy khi nhà văn chọn viết từ ngôi thứ nhất. Bằng cách nương theo dòng hồi ức, “tôi” đã phá bỏ được các ranh giới của điểm nhìn trần thuật. “Tôi” được hưởng cái tự do của sự tùy hứng, như thể Cao lương đỏ chỉ là bản thành văn của một câu chuyện truyền kỳ được bao đời truyền miệng lưu giữ đến hôm nay, thế nên ký ức của “tôi” đôi khi đứt đoạn, chồng chéo, lắm lúc phảng phất như thể tin đồn, pha lẫn những điều hoang đường. Cũng với việc chọn ngôi kể, Mạc Ngôn gọi các nhân vật chính bằng những cách gọi vừa phiếm chỉ lại vừa thân quen cụ thể: bố tôi, bà tôi, ông tôi. Bằng cách gọi này, Mạc Ngôn đã nhấn vào niềm tự hào gia tộc, niềm tự hào ấy như men rượu cao lương nồng nàn quẩn quanh không khí truyện, cho dù có lúc tanh mùi máu nhưng chưa từng sa vào bi lụy. Trong nỗi đau đớn và mất mát vẫn không ngừng rừng rực cháy ngọn lửa của sự phản kháng cùng sức chịu đựng phi thường. Biến tác phẩm thành câu chuyện tưởng chừng rất riêng tư trong một gia tộc, Mạc Ngôn đã gửi vào đây tấm lòng thành của chính ông.