Chiêm ngưỡng những tuyệt phẩm điêu khắc gỗ thế kỉ 17

Tháng 1-2021, Bắc Ninh có 3 tác phẩm điêu khắc gỗ thế kỉ 17 được Thủ tướng Chính phủ công nhận Bảo vật Quốc gia. Đó là Bộ Tượng Tam thế Phật, Tòa Cửu phẩm Liên Hoa (còn gọi Cối kinh) và Hương án. Đây đều là các hiện vật gốc, độc bản, hình thức độc đáo, được bảo toàn nguyên bản và trọn vẹn, hiện lưu giữ ở chùa Bút Tháp (Thuận Thành). Báo Bắc Ninh trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc vẻ đẹp và giá trị đặc sắc của những tuyệt phẩm này. 

Độc đáo Bộ Tượng Tam Thế Phật
Trong Thượng điện chùa Bút Tháp có cả một thế giới Phật giáo đông đảo. Trung tâm là Ba pho tượng Tam thế đại diện cho 3 thế hệ: Phật Adiđà chủ trì quá khứ, Thích ca Mầu ni chủ trì hiện tại và Di lặc chủ trì tương lai, được gọi chung là “Tam Thế”.
Bộ tượng Tam Thế Phật chùa Bút Tháp mang những đặc điểm chung về mặt tạo hình so với các bộ tượng Tam Thế cùng thời. Tuy nhiên, điểm độc đáo khiến cho những pho tượng này khác biệt với tất cả các bộ tượng Tam Thế khác là nguyên bản, trọn vẹn, có ý tưởng Phật giáo sâu sắc, chưa từng thấy trên các bộ tượng Tam thế khác. Sau lưng tượng có gắn vầng hào quang hình cánh sen, trên đỉnh vầng hào quang là hình ảnh đôi chim Cộng Mạng với lối chạm khắc tinh xảo biểu tượng cho Phật pháp vĩnh cửu.

Bộ Tượng Tam Thế Phật chùa Bút Tháp được chạm khắc tinh xảo, biểu tượng cho Phật pháp vĩnh cửu.

Cả ba pho tượng này có khuôn mặt nhân hậu, đăm chiêu nhưng vẫn lộ vẻ đẹp cao sang. Khối mặt tượng hơi lồi, môi thu nhỏ và dày, cằm được tạo một đường chìm bên mép cùng một đường chìm phía dưới khiến cho cằm nổi thành khối, tạo vẻ uy nghiêm, cao sang, xa cách, đẹp nhưng ít gần gũi. Tai tượng đeo hoa tai là một hiện tượng ít có trong tạo hình tượng Phật Việt Nam. Hiện tượng đó khiến người ta liên tưởng rằng phải chăng đó là dấu ấn thể hiện sự tham gia của tầng lớp quý tộc vào chùa.
Qua hình thức biểu hiện, trang trí của bộ tượng này, có thể thấy nghệ thuật tạo hình với nghệ thuật biểu tượng được kết hợp nhuần nhuyễn, vừa tạo cho người xem, người hành lễ bước gần hơn với thế giới Phật giáo, đồng thời cũng mang đến sự cảm khái về vẻ đẹp của mỹ thuật Phật giáo thời Lê Trung Hưng. Đây là điều hết sức độc đáo mà các bộ tượng Tam Thế  Phật khác không có được.
Tuyệt phẩm Hương án
Hương án chùa Bút Tháp là tác phẩm nghệ thuật đẹp nổi tiếng, tiêu biểu mẫu mực cho phong cách điêu khắc gỗ thời Lê Trung Hưng. Nét độc đáo của hương án chùa Bút Tháp không chỉ nằm ở sự đồ sộ, chạm khắc tỉ mỉ mà còn độc đáo về chủ đề, đề tài trang trí, đặc biệt là các đồ án hình tượng rồng phong phú, đa dạng được chạm khắc dày đặc, trám vào hầu hết các khoảng trống trên thân hương án tạo ra cảm giác vừa uy nghi vừa linh thiêng.

Bốn mặt của Hương án chùa Bút Tháp được chạm khắc tinh xảo, dày đặc, không còn khoảng trống.

Bốn mặt của hương án được chạm khắc sinh động và thống nhất với nhau, bố cục tinh tế, khéo léo, chắt lọc hoa văn mây lửa và nước bám theo chiều dọc của chân hương án rồi lan vào bên trong, leo sang diềm ngang, tạo cảm giác chuyển động nhẹ nhàng của cả hệ thống đồ án.
Theo giới chuyên môn, để có được một tác phẩm hoàn mỹ, đạt đến độ tinh xảo như hương án chùa Bút Tháp cũng không dễ gặp, bởi tác phẩm được sự giám sát chặt chẽ từ những người công đức trong hoàng cung mà điển hình là Hoàng Thái hậu Trịnh Thị Ngọc Trúc. Tần suất hình ảnh rồng xuất hiện dày đặc trên những hương án đan xen với các biểu tượng Phật giáo khác như cánh sen, quỷ la hầu cho thấy ý tưởng của nghệ nhân xưa nhằm biểu thị sự kết hợp hài hòa giữa biểu tượng vương quyền và thần quyền.
Tòa Cửu phẩm liên hoa đẹp nhất Việt Nam

Cửu phẩm liên hoa chùa Bút Tháp được đánh giá đẹp nhất Việt Namvà là tháp duy nhất quay tròn được.

Tòa Cửu phẩm liên hoa chùa Bút Tháp (Cối kinh) là một tháp gỗ hình bát giác, cao 7,8m xếp 9 tầng theo kiểu tòa sen quay tròn, được đỡ bởi các hàng chấn song con tiện, đặt ở chính giữa lòng nhà Tích Thiện Am. Tám mặt của 9 tầng tạc hàng trăm tượng Phật, hình thù hoa lá chim muông, tập trung chủ đề khuyến thiện trừ ác, giới thiệu hành trang các vị tổ Thiền tông, các đại sư, các cấp độ thăng hoa trên đường đến cõi Niết bàn. Đây là di sản chứa đựng nhiều yếu tố học thuật góp phần xác định kiến trúc tổng thể. Lối kiến trúc “chồng diêm” - một dạng đặc biệt trong kiến trúc cổ truyền Việt Nam.
Cối kinh chùa Bút Tháp là di sản kết cấu gỗ nguyên vẹn có kích thước cao nhất và duy nhất còn quay tròn được trong hệ thống cửu phẩm liên hoa hiện có ở Việt Nam. Truyền rằng, mỗi vòng quay của tòa tháp được đẩy đi thì một lời tụng niệm sẽ được nhân lên 3.542.400 lần, lời tụng niệm càng nhiều thì càng gần với quả Phật. Vì thế khi vào đây du khách có thể vừa tụng niệm, cầu ước vừa tự mình quay tháp theo chiều Tây - Đông - Nam - Bắc, Phật pháp sẽ mau chứng quả.