Chợ tranh Đông Hồ - Kết tinh văn hóa dân gian xứ Kinh Bắc

Đã từng xuất hiện cách đây hàng trăm năm, theo thời gian và những biến chuyển của lịch sử, Chợ tranh Tết làng Đông Hồ (phường Song Hồ, thị xã Thuận Thành) dần mai một. Để tái hiện lại ký ức một thời huy hoàng, rực rỡ về phiên chợ đặc sắc ngày xưa. Vừa qua Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh đã phục dựng phiên chợ tranh truyền thống tại Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ.

Tranh Đông Hồ bắt nguồn từ tranh truyền thống của Việt Nam, thể hiện hình ảnh sinh hoạt đời thường mang đầy ý nghĩa nhân văn. Ngày xưa, tranh thường được treo vào ngày Tết với ước mong cuộc sống gia đình hoà thuận, sung túc, ấm no, hạnh phúc, yêu thương con người, ý chí, nghị lực trong cuộc sống… Trưng bày chợ tranh Đông Hồ nhằm tái hiện không gian chợ tranh Đông Hồ xưa. Khu trưng bày với 20 gian hàng giới thiệu về nghề làm tranh, nguyên liệu, các sản phẩm tranh đặc sắc của làng tranh Đông Hồ. Về với chợ tranh, du khách còn được hòa mình vào không gian vùng quê Kinh Bắc với những sản phẩm truyền thống của quê hương, qua đó, định hình xây dựng một chuỗi sản phẩm du lịch của tỉnh Bắc Ninh.

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế thực hiện làm tranh Đông Hồ.

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế chia sẻ: Trước đây, chợ tranh Tết được tổ chức 6 phiên vào các ngày 1, 6, 11, 16, 21 và 26 tháng Chạp hàng năm. Tranh được trải trên chiếu và bày bán ở trong chính sân đình, các sạp hàng khác thì bán ở xung quanh tạo nên một không gian nhộn nhịp, vui tươi đặc trưng của những ngày giáp Tết. Điểm đặc biệt của những phiên chợ này chính là mọi người mua bán hàng hóa nhưng không dùng tiền mặt. Người dân đến chợ Tết sẽ mang những hàng hóa khác đến để đổi lấy món hàng mình muốn: Người Thái Bình mang chiếu, người Nam Định thì dùng vải để đổi... Trong không khí tấp nập đó, ai cũng muốn mua được một bức tranh ưng ý về treo trong nhà để đón năm mới, cầu mong sự sung túc, đủ đầy và bình an.
Đến với không gian được tái hiện lại của chợ tranh Đông Hồ khiến tôi nhớ tới hai câu thơ mà cố thi sĩ Hoàng Cầm từng viết trong bài thơ “Bên kia sông Đuống”: “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong/Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”, hay nhà thơ Tú Xương cũng có câu thơ dí dỏm minh họa sinh động dòng tranh Đông Hồ trong dịp Tết đến Xuân về: “Đì đẹt ngoài sân tràng pháo chuột/Lòe loẹt trên vách bức tranh gà”.
Rảo bước ngắm nhìn những sạp hàng được phục dựng lại, du khách không khỏi choáng ngợp trước sự đa dạng cũng như nét hoài cổ. Đó là những tượng phỗng đất đầy thú vị, tượng ông sư, ông phỗng, em bé, chim bồ câu, con rùa... Đó là sạp bày bán những bức tranh khắc gỗ dựa trên nguyên bản của những bức tranh Đồng Hồ, hàng mã, đồ dùng... với đa dạng kích thước, màu sắc và mẫu mã. Theo như lời các nghệ nhân chia sẻ, tranh Đông Hồ được tạo ra hoàn toàn từ những nguyên liệu tự nhiên. Giấy làm tranh được làm từ cây dó sau đó được hồ lên lớp vỏ sò điệp được giã nhuyễn. Các màu sắc trong tranh như màu đỏ được lấy ở gạch đất nung, màu vàng từ hoa hòe, màu tráng từ vỏ sò điệp, màu xanh từ lá tràm và màu đen từ than lá tre. Tại đây, du khách có thể chiêm ngưỡng quá trình mà các nghệ nhân, thợ thủ công thực hiện các bước để tạo ra một bức tranh Đông Hồ hoàn chỉnh.
Bạn Nguyễn Duy Đức, sinh viên năm nhất, Khoa Du lịch, Trường Đại học Kinh Bắc chia sẻ: Chợ tranh được phục dựng lại như ngày xưa đã khơi gợi lại cảm xúc dâng trào trong lòng khi nhớ về quá khứ. Đặc biệt, được gặp gỡ các nghệ nhân, chứng kiến quá trình làm ra một bức tranh giúp cho thế hệ trẻ của chúng em có cơ hội được học hỏi, tìm hiểu cũng như trải nghiệm để hiểu hơn về nét đẹp truyền thống văn hóa Việt Nam. Hy vọng rằng sẽ có nhiều hơn những dịp như thế này để tranh Đồng Hồ nói riêng và văn hóa dân gian Việt Nam nói chung được lan tỏa và mọi người tiếp cận nhiều hơn.
Tranh dân gian Đông Hồ là dòng tranh nổi tiếng của Việt Nam. Tuy nhiên hiện nay, nghề làm tranh đang phải đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt sự thu hẹp của thị trường tiêu thụ và nguy cơ mai một của thế hệ nghệ nhân cao tuổi. Nếu như xưa kia, Đông Hồ có 17 dòng họ cùng tham gia sản xuất tranh thì nay chỉ còn 3 dòng họ giữ được nghề với khoảng 30 người trực tiếp tham gia vào hoạt động làm tranh. Vì vậy, việc bảo vệ, phát triển nghề làm tranh dân gian Đông Hồ là cần thiết đối với các cơ quan quản lý, cộng đồng và nghệ nhân.