Chữ Xuân trong truyện Kiều

Qua kiệt tác Truyện Kiều, bằng thiên tài của mình, Đại thi hào Nguyễn Du có công lao và vinh dự góp phần to lớn vào việc đặt nền móng vững chắc cho tiếng Việt hiện đại trong văn học viết phát triển. Trước tác giả Truyện Kiều, chưa ai làm được chuyện ấy. Sau ông, cũng không ai sánh được. Sự giàu có, đa dạng, trong sáng, uyển chuyển và tinh tế của sắc thái từ vựng, còn gọi là từ hội, tức là vốn từ, được nhà thơ dùng một cách sáng tạo, mẫu mực ở nhiều ngữ cảnh; khi với nghĩa gốc, khi với nghĩa phái sinh, nghĩa phong cách học (uyển ngữ, nhã ngữ, ẩn dụ, hoán dụ…).

Thơ lục bát có đặc điểm nổi bật là mộc mạc, giản dị, dân dã. Dùng nhiều từ gốc Hán mà non tay sẽ làm hỏng thơ ở thể loại này. Trong mười bốn chữ (6 8), có thể tối đa mười hai chữ thanh bằng. Chỉ hai chữ bắt buộc (theo Nguyễn Du trong truyện Kiều) là thanh trắc. Đó là chữ thứ tư câu sáu và chữ thứ tư câu tám. Một tác phẩm truyện thơ kéo dài mấy nghìn câu, nếu không thay đổi nhịp, cấu trúc câu, dùng từ sáng tạo, cấp cho từ những nghĩa mới trên cơ sở từ gốc sẽ dẫn đến tẻ nhạt, nhàm chán, nôm na, thô thiển, khó nuôi dưỡng cảm hứng cho bạn đọc. Quan sát ca dao, chúng ta thấy phần lớn chỉ hai câu hoặc bốn câu.

Một cái khó nữa ở thời đại Nguyễn Du, do hấp thụ nền giáo dục khoa cử và văn hoá chữ Hán lâu dài, sâu sắc, thể chế thi cử nghiêm ngặt, gò bó nhưng giáo điều, phù phiếm, lạc hậu và khoa trương nên yếu tố từ chương học có sức mạnh hấp dẫn, xuất hiện nhan nhản trong các tác phẩm văn học viết. Đó là phép đối ngẫu, lối dùng điển cố và từ gốc Hán. Với Nguyễn Du, nhà thi sĩ thiên tài nắm chắc, biết rõ chỗ mạnh chỗ yếu của từ chương học. Ông sử dụng rất hạn chế thi pháp này và phần lớn đã Việt hoá. Ngòi bút tác giả truyện Kiều tung hoành, hoàn toàn làm chủ đội quân từ vựng, điều khiển chúng một cách sáng tạo, nâng giá trị biểu cảm của từng từ cụ thể trong ngữ cảnh, đặt đúng lúc, đúng chỗ, khiến người đọc có cảm tưởng không thể thay thế được từ nào vào đắc địa hơn, thanh thoát hơn, hàm ngôn hay hiển ngôn hơn.

Nhân ngày đầu năm mới, chúng ta thử khảo sát truyện Kiều có bao nhiêu chữ Xuân, những hàm nghĩa gì, những thi đoạn nào?

Với 3254 câu thơ lục bát, Truyện Kiều có 52 câu dùng chữ Xuân ở 16 câu 6 và 36 câu 8. Đặc biệt có 3 câu chữ Xuân xuất hiện 2 lần: Lòng xuân phơi phới, chén xuân tàng tàng (424), Hoa xuân đương nhị, ngày xuân còn dài (1066), Ngày xuân lắm lúc đi về với xuân (1294). Tất cả 55 chữ Xuân.

Thử liệt kê (a, b, c): ba xuân, bảng xuân, buồng xuân-cành xuân, chơi xuân, chiều xuân, chén xuân, chúa xuân (2 lần: 1327-1946), chừng xuân, cõi xuân, cuối xuân,-đêm xuân (3 lần: 444, 849, 1286)-giấc xuân-hoa xuân-khoá xuân, xuân khoá-lòng xuân, lượng xuân-nửa chừng xuân, ngày xuân (xuất hiện tới 5 lần: 338, 731, 1006, 1284, 1294)-sang xuân-tin xuân, thanh xuân, thêm xuân (2 lần: 2288, 3142)-vườn xuân-xuân xanh (3 lần: 36, 344, 1950)-xuân đường (4 lần: 534, 1292, 1388, 1497). Ngoài ra còn xuân đình, xuân sơn, xuân tình…

Từng ngữ cảnh, từ Xuân sắm một chức năng ngữ pháp và ý nghĩa từ vựng khác nhau: khi chỉ thời gian, khi chỉ cha mẹ, khi chỉ tuổi trẻ, khi chỉ tình yêu, khi chỉ niềm vui, khi chỉ nhan sắc người con gái đẹp…

Cùng khái niệm chỉ cha mẹ (có khi cả cha lẫn mẹ), từ Xuân được kết hợp phong phú: xuân đường, ba xuân, cõi xuân, xuân huyên, xuân già (huyên già). Cùng khái niệm tuổi trẻ: xuân xanh, nửa chừng xuân, giấc xuân, hoa xuân đương nhị. Cùng khái niệm tình yêu: chiều xuân (đối với nét thu), lòng xuân, xuân tình.

Ngôn ngữ trong một tác phẩm văn học bao giờ cũng bị chi phối bởi phong cách thể loại. Khi là ngôn ngữ thiên nhiên, khi là ngôn ngữ nhân vật (đối thoại hoặc độc thoại nội tâm), khi ngôn ngữ tác giả, người dẫn truyện hoặc trực tiếp bộc lộ thái độ, nhân sinh quan gọi là trữ tình ngoại đề.

Việc sử dụng từ chương học trong thi pháp văn học trung đại rất phổ biến. Phong cách khác nhau, tài năng khác nhau nên nghệ thuật và thao tác cũng khác nhau, dẫn đến giá trị thẩm mỹ khác nhau.

Cụ Tiên Điền không máy móc, lạm dụng nhưng cũng không hề dị ứng, né tránh thi pháp từ chương học. Nhà Đại thi hào hiểu rõ nghệ thuật sử dụng thao tác này sẽ nâng giá trị mỹ cảm cho tác phẩm. Ví như phép đối, khi thì đối chọi, đối lập, nhưng có khi chỉ đối ứng, cân đối, đăng đối, làm cho câu thơ tao nhã, sang trọng.

Làn thu thuỷ, nét xuân sơn là tả sắc đẹp nàng Kiều. Sơn-Thuỷ, Xuân-Thu là những nhã ngữ mang tính phúng dụ. Đôi mắt là cửa sổ của tâm hồn, trong vắt (trinh trắng) như nước hồ mùa thu. Cặp lông mày đẹp như của nàng Tây Thi (một trong 4 mỹ nữ Trung Hoa cổ đại) cong và xanh như viền núi mùa xuân. Xin nói thêm ở trường đoạn tả tài sắc nàng Kiều hài hoà, cân đối mang tiêu chí của vẻ đẹp Á Đông, Nguyễn Du đã tập trung dồn dập dùng thủ pháp nghệ thuật đối: sắc sảo-mặn mà, đòi một-hoạ hai, hoa ghen-liễu hờn, thắm-xanh, nghiêng nước-nghiêng thành… Đó là vẻ đẹp hoàn hảo, hiếm có, ngoại hình và nội tâm, cái thiên phú (trời ban tặng) và sự trau dồi khổ luyện của bản thân (thi- hoạ).

Câu: Hoa xuân đương nhị, ngày xuân còn dài thì chữ xuân trước tả vẻ tươi đẹp, chữ xuân sau lại nhấn mạnh sự trẻ trung, hướng về tương lai. Đây là lời Tú Bà, trước nguy cơ mất cả vốn lẫn lãi và có thể can án (nếu có người bất đắc kỳ tử trong cửa hàng nhà mình), mụ đã giấu đi cái xảo quyệt của kẻ buôn phấn bán hương chuyên nghiệp, kiếm chác trên thân xác phụ nữ, sành sỏi và nhạy cảm rót những lời đường mật vào tai Thuý Kiều đang hoang mang và uất ức, với động cơ sâu sắc của mụ: thiệt mình (Kiều) thì hại ta. Mụ nhấn mạnh: người còn thì của hãy còn!

Xuân gầy là sự kết hợp từ sáng tạo đến mức táo bạo, kiệm lời, giàu ý: mười phần xuân có gầy ba bốn phần (3026). Đây là đoạn tái ngộ: Trông xem đủ mặt một nhà. Sau 15 năm dãi nguyệt dầu hoa, sức vóc và vẻ đẹp của Kiều đã giảm. Theo nhận xét của mọi người trong gia đình, nhất là ông bà trông mặt cầm tay. Những người làm cha mẹ bao giờ cũng xót thương con nhất, dự cảm được những cái tế nhị nhất. Lưu lạc, ê chề, bị vùi dập, quăng quật, mưa sa gió táp đương nhiên vẻ đẹp của Kiều phải giảm. Giảm mà vẫn hy vọng. Ông bà nghĩ thế, cầu mong thế. Từ xuân được dùng ở đây là tài năng của ngọn bút bậc thầy hoàn toàn không sáo ngữ và ước lệ.

Chữ Xuân trong câu: Vương Kim cùng chiếm bảng xuân một ngày (2860) tả niềm vui mừng khi hai chàng thi đỗ ở học vị cao sang, có nhiều hứa hẹn tươi sáng cho tương lai. Nội hàm của hai chữ bảng xuân thật súc tích.

Nếu ghi nhận rằng thơ lục bát chủ yếu là kể chuyện chứ không phải miêu tả, vai trò của trí tưởng tượng bay bổng không quan trọng bằng vai trò cảm xúc nghệ thuật thì phải khẳng định rằng, Nguyễn Du đã điều binh khiển tướng trong mặt trận chữ nghĩa bằng thiên tài không tiền khoáng hậu. Chỉ một chữ Xuân dùng đến 54 lần trong 51 câu thơ, đây là một bài học sáng giá cho các nhà thơ khi dùng từ Hán Việt và làm thơ lục bát.

Mão Điền - Xuân Quý Tỵ – 2013