Cuối chiều

Ngước mắt tìm khoảng không

Chợt tiếng em vọng lại

Anh sa vào mắt lưới

Hoang làm sương cuối chiều

Chẳng lẽ đành buông neo

Lá bàng xanh nõn thế

Chẳng lẽ gặp nhau đây

Sông Cầu trôi như thể…

Nghe dài canh quan họ

Lối em về cỏ may

Cổ thành nghiêng lặng lẽ

Nghe ấm trong mưa gầy…

Lời bình

Thoạt đầu vào bài thơ chỉ là cảm giác bâng khuâng tưởng như vu vơ của người thơ: Ngước mắt tìm khoảng không bình dị đến bình thường, ngẫm kỹ mới thấy sáng giá vô cùng.

Ngước mắt là hướng tầm nhìn lên cao, vậy khoảng không phải là trời mây chi đây. Nhưng ngước mắt đâu chỉ để nhìn thuần túy. Nguyễn Thanh Kim viết tiếp là ngước mắt tìm kia. Tìm khiến cho khoảng không rộng nghĩa hơn vừa là bầu trời trước mặt, cũng là khoảng trống, khoảng rỗng không đáy, coi hư vô của cả không gian và thời gia thăm thẳm từng đối diện cùng mỗi kiếp nhân sinh.

Nếu: Ngước mắt tìm khoảng không đặt được vấn đề khá lớn như thế, thì câu thơ sau đó: Chợt tiếng em vọng lại đã trực tiếp trả lời. Rằng đừng tang mang người ơi, trong cái khoảng trống, khoảng không muôn đời kia, vẫn tồn tại một sức sống tinh kết, thành tiếng hát, thành nghệ thuật ấm nồng gần cận: Tiếng em. Ác một nỗi chẳng phải em cụ thể da thịt trước mắt, mà chỉ là dư âm dư ảnh của em chung chung muôn thuở, không thấy mặt chỉ nghe rõ lời, bởi khoảng cách về không gian thời gian nào, nên phải vọng lại, chỉ vọng lại thôi.

Vọng lại nên tiếng em có thể đến từ rất nhiều phía, nhiều hướng chồng chéo đan kết nhau. Phải chăng ý ấy đã làm đà cho tác giả đẩy tiếp tới câu thứ hai: Anh sa vào mắt lưới. Hình ảnh mắt lưới, là cụ thể của Tiếng em. Anh sa vào mắt lưới ngỡ là bí là tắc, nào ngờ cảm xúc mạnh bỗng vọt trào thả xuống một câu thơ bất ngờ, lạ lùng: Hoang làn sương cuối chiều, ba câu trên còn rạch ròi giữa hư và thực, nhưng tới: Hoang làn sương cuối chiều thì bao nhiêu cộm nổi chắp vá đều xóa nhòa cả. Với chữ dùng đắc địa độc đáo Hoang làn sương… của câu thơ thứ tư này đã tạo nên đột biến cần thiết, làm cái đinh cho cả bài thơ.

Tiếp khổ thơ sau, nó là tiếng gọi tiếng đáp đối thoại nơi nội tâm nhiều day trở. Có lúc người thơ thấy mình như con thuyền, như cánh buồm sông bể, muốn dừng lại mà cuộc đời đẹp quá tươi quá. Có lúc người thơ lại như khách tình nhân băn khoăn trước dòng chảy tất yếu của thời gian. Những câu thơ cồn cào xen đẩy trái ngược này chẳng phải mỗi lúc tách bạch được đầy đủ, vẫn khiến chúng ta cảm thấy được giá trị của khoảnh khắc đối với cái vô cùng:

Chẳng lẽ đành buông neo

Lá bàng xanh nõn thế…

Chẳng lẽ gặp nhau đây

Sông Cầu trôi như thể…

Dòng sông Cầu ở đây không còn cụ thể riêng dòng sông dân ca nữa. Đó là dòng chảy thời gian bất tận. Sông Cầu trôi gợi hình cho cái gì miên man rào rạt. Nên: Nghe dài canh quan họ, dài tiếp nối với trôi thật cân ý xứng ý. Khổ thơ kết nhờ: Nghe dài canh quan họ mà trở lại với cảnh thực, người thực một cách tự nhiên:

Nghe dài canh Quan họ

Lối em về cỏ may

Cổ thành nghiêng lặng lẽ

Nghe ấm trong mưa gầy...

Người đọc bỗng thấy yêu hơn cái mưa gầy lột tả chân thực dạng chất thứ mưa xuân lay phay không đủ ướt áo Quan họ. Nhẹ thôi, mưa bụi phơi phới đan chéo nhau, cũng đủ thành tấm mạng, tấm lưới, trả lại ý cho những câu thơ khởi đặt: Anh sa vào mắt lưới. Đáng yêu thay cái mắt lưới trữ tình ấy, đã gom cả thiên nhiên, sự sống và nghệ thuật dân tộc vào trong một hòa âm hòa sắc…

Viết về dân ca Quan họ, thấm thía được cốt lõi của dòng chảy nghệ thuật mạch nguồn không ngừng không nghỉ, nào có mấy bài được như Cuối chiều?