Dải đê lịch sử thắm sắc hoa Ðào

Hơn nửa thế kỷ trước, trải dài từ đền Hội đồng đến cuối khu 5 phường Ðáp Cầu bây giờ là hai dãy phố đối diện nhau, nhà ngói xen kẽ với nhà trần một tầng, hai tầng. Nhà nào trước cửa cũng trồng Bàng, tán lá xanh rợp mát xuân - hè và rực màu đồng đỏ trong những ngày Thu - Ðông.

Phố Gạo, phố Nứa liền kề bờ sông, cửa chính của các nhà đều trông ra đường cái bày bán các mặt hàng chủ yếu là gạo, đỗ, gỗ nứa tre lạt…, còn cửa sau thì liên thông bến sông để dễ tắm giặt và vận chuyển hàng hóa từ các nơi: Hải Phòng, Quảng Ninh, Thái Nguyên, Lạng Sơn đổ về.

Quê tôi hồi đó không có đê mà chỉ có kè, nghe nói kè được làm trước năm 1945, xây bằng gạch và xi măng rất chắc chắn. Lúc nhỏ, tôi cùng lũ bạn Tiểu học thường thích đi trên đường kè mà bề mặt của nó chỉ vừa đủ rộng cho hai đứa trẻ tránh nhau vì để được ngắm cảnh thuyền bè nhộn nhịp ngược xuôi trên sông và thỉnh thoảng chạm tay vào những mái ngói sẫm nâu chìa ra như vây cá ven kè. Bến sông ngay sau nhà tôi gọi là bến Thủy Văn do có cột đo mực nước sông Cầu và đây cũng là bến thứ hai (sau bến đền Hội Ðồng) được xây bậc lên xuống hẳn hoi, còn các bến khác chỉ bạt đất thoai thoải, đặt vài viên gạch đá vỡ, đổ ít chạt vôi vào đó cho dễ đi.

Lúc bé chúng tôi rất thích ra vầy nước ở cầu gỗ Miền Nam-gọi thế vì đây là cây cầu của những cán bộ miền Nam tập kết ra Bắc, họ dùng để giặt vải đã nhuộm, rồi phơi lên mặt đê. Con đê lúc đó trở thành con đường tơ lụa đủ sắc màu. Lũ trẻ thích thú nằm lăn lộn trên những sóng vải tươi rói.

Những năm đầu thập niên 60 thế kỷ XX, khi giặc Mỹ bắt đầu tiến hành chiến tranh phá hoại miền Bắc, Nhà nước đã lấy toàn bộ dãy phố bên bờ sông để làm đường tàu hỏa, vận chuyển hàng hóa của khu cảng mới Ðáp Cầu thiết lập. Lúc này thay thế con kè là một bờ đê. Trên bờ đê ấy là những núi than đá, than luyện, than cốc và ngồn ngộn những bao ngô, bao bột mỳ, bo bo, đường kính… do những người công nhân cảng Ðáp Cầu trong đó có Mẹ tôi đã bốc dỡ từ sà lan dưới sông lên. Những hàng hóa xếp trên đê ấy lại được nhanh chóng đưa lên tàu hỏa để chuyển vận đi các tỉnh và ra tiền tuyến. Hiếm có nơi  nào có con đê  kỳ tích như  con đê Ðáp Cầu quê tôi. Nó đã  chứng kiến những thời khắc khốc liệt nhất và cũng hào hùng nhất của lịch sử dân tộc trong các cuộc chiến tranh vệ quốc. Thời Lý, con đê Ðáp Cầu nằm trên phòng tuyến sông Như Nguyệt (từ Yên Phong đến Phả Lại). Bến đền Hội Ðồng là nơi tập trung quân sĩ  Nhà Lý rồi chia thành các phiên đội (theo đấu đong quân) để tỏa đi các điểm chặn giặc Tống. Thời chống Mỹ, đê và Cảng Ðáp Cầu trở thành trọng điểm tập kết hàng hóa chiến lược. Ngày và đêm bom đạn giặc Mỹ liên tục oanh tạc khu vực Ðáp Cầu. Con đê bao lần bị tàn phá. Có những hố bom khoan sâu vào thân đê tới 12m, cắt đứt đường tàu hỏa. Máu và mồ hôi người công nhân Cảng Ðáp Cầu đã thấm cùng những tấn hàng. Có những đêm tối mịt mùng để tránh máy bay địch phát hiện, người công nhân Cảng không dám thắp đèn măng sông hay đèn điện, họ đã sang kiến bằng cách rắc vôi bột để đánh dấu đường đi từ dưới sông lên mặt đê.

Sau năm 1975, đất nước thống nhất, con đê lại được chứng kiến những lễ hội văn hóa thể thao diễn ra trên sông Cầu vào những dịp 30/4, 1/5, 2/9 như đua thuyền, trò chơi bơi bắt vịt trên sông. Song ấn tượng nhất với tôi là cuộc thi bơi để chọn ra tuyển thủ tham dự giải bơi “Truyền thống sông Bạch Ðằng”, điểm xuất phát cuộc thi bơi là bến đền Hội Ðồng và điểm kết thúc là lô cốt dốc lò vôi Quyết Tiến.

Ðầu thập kỷ 70, tôi và vài người bạn ở khu tập thể nhà máy thuốc lá Bắc Sơn thường xuyên ra bờ đê ngồi dưới cột đèn điện của Cảng Ðáp Cầu để ôn thi vào Ðại học, vì thời đó chỉ ở nơi đây mới có điện.

Vào những đêm hè oi bức, bờ đê là nơi mọi người đem chiếu lên rải ngồi chơi hóng gió, ngắm trăng sao.

Tôi còn nhớ trận lụt năm 1971, vỡ đê Cống Thôn (Yên Viên, Hà Nội), nước tràn ngập cả vùng Bắc Ninh, trong đó có Ðáp Cầu. Con đê lúc đó đã trở thành “vị cứu tinh” của các hộ dân Ðáp Cầu lên đê lánh nạn.

Sau này, bờ đê không còn là nơi bốc dỡ hàng hóa nữa thì chính quyền địa phương đã đầu tư, cải tạo bờ đê một cách quy mô với những taluy bền vững, những hàng lan can sắt có họa tiết hoa văn đẹp. Trên mặt đê người ta còn trồng những bồn hoa cây cảnh, đặc biệt một số hộ dân ở khu 4, khu 5 đã mang những cành Ðào sau khi chơi Tết xong ra đê trồng, biến mặt đê thành một dạng công viên nên thơ. Vài năm nay, cứ đến mùa Xuân, nhất là dịp Tết, cả dải đê Ðáp Cầu lại bừng thắm sắc hoa Ðào,  tươi duyên như nụ cười của người con gái Kinh Bắc. Nếu bạn đến đây vào những dịp lễ Tết sẽ thấy những đôi trai gái chụp ảnh bên sắc thắm hoa Ðào. Tôi đã dự một đám cưới tổ chức trên mặt đê dưới bóng hoa của Ðào phai, Ðào bích. Tôi gọi dải đê bên dòng sông Cầu nước chảy lơ thơ này là dải “đào nguyên” mộng mơ hồn người, hồn phố Ðáp Cầu.