Danh sĩ Kinh Bắc và danh nhân Ngô Thì Nhậm

Ngô Thì Nhậm là một nhân cách lớn cuối thế kỉ 18 đầy biến động của đất nước. Ông sinh ngày 11 tháng 9 năm Bính Dần (1746) tại làng Tả Thanh Oai (làng Tó), Thanh Trì, Hà Nội trong một gia đình quý tộc có truyền thống văn học. Cụ thân sinh là Ngô Thì Sĩ (1726 - 1780) đỗ Hội nguyên Hoàng giáp khoa thi năm 1766, làm quan đến chức Đốc trấn Lạng Sơn và là nhà sử học, nhà thơ danh tiếng.

Ngô Thì Nhậm học tại nhà do cụ nội và cha đẻ dạy, mới 16 tuổi đã có tác phẩm riêng. Năm 20 tuổi đỗ đầu thi hương rồi đỗ tiếp khoa sĩ vọng năm 1729, được bổ giữ chức Hiến sát sứ Hải Dương. Năm 1775 Ngô Thì Nhậm đỗ Tiến sĩ, ban đầu làm ở Bộ Hộ, sau được thăng Đốc trấn Kinh Bắc. Năm 1782 xảy ra loạn kiêu binh, Ngô Thì Nhậm bị vạ lây phải bỏ quan ẩn trốn trong dân gian. Năm 1788 Nguyễn Huệ ra Bắc, được gặp Ngô Thì Nhậm đã coi ông là trụ cột chế độ mới và ông đã không phụ lòng tin của người anh hùng Tây Sơn. Ngô Thì Nhậm đã có công mời nhiều cựu thần nhà Lê ra giúp sức. Cuối năm đó ông lại đề ra kế lui quân giữ núi Tam Điệp để chờ đại quân do Quang Trung tiến ra đánh bại 20 vạn quân Thanh. Sau đó ông lại chủ trì việc bang giao với nhà Thanh thắng lợi. Năm 1796 Ngô Thì Nhậm cùng một số bạn bè đồng chí hướng lập ra Thiền viện Trúc Lâm ở phố Bích Câu, tiếp tục phát triển những giáo lí Trúc Lâm thời Trần trong bối cảnh mới. Những lời bàn luận tập hợp trong tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh, do đó ông được tôn là vị tổ sư thứ tư của thiền phái Trúc Lâm.

Năm 1802 vua Gia Long nhà Nguyễn có triệu Ngô Thì Nhậm và Phan Huy ích đến hỏi ý kiến về việc đích thân lên ải Nam Quan nhận sắc phong vương của nhà Thanh, ông thẳng thắn can ngăn, vì thế hai người bị kết tội trọng.

Ngô Thì Nhậm có quan hệ khá mật thiết với danh sĩ Kinh Bắc. Một người có quan điểm trái ngược Ngô Thì Nhậm là Hoàng giáp Trần Danh án ở Bảo Triện, Gia Bình. Trần Danh án là con Thượng thư Trần Danh Lâm, cháu ruột thượng thư Trần Danh Ninh, cháu nội Tiến sĩ Trần Phụ Dực, đỗ Hoàng giáp năm 1787, khoa thi cuối cùng thời Lê Chiêu Thống. Ông hết mực trung thành với nhà Lê mạt chống lại quân Tây Sơn. Năm 1788 thế cùng lực kiệt, vua Lê đã cử ông cùng Tiến sĩ Lê Duy Đản sang cầu viện quân Thanh, được phong là Tĩnh nạn công thần, thời Nguyễn xếp hàng đầu văn ban thờ ở Cố Lê tiết nghĩa từ. Trước thư mời giúp Tây Sơn của Ngô Thì Nhậm, ông đã cự tuyệt thẳng qua bài thơ: Gặp bác đời nay dễ mấy lần/ Dung nhan phảng phất mộng luôn gần/ Vì ai nước ấy thôi đành kệ/ Nương trọ đời nay chỉ biết thân/ Song bắc giấu mình còn nhớ Tấn/ Biển đông thà chết chẳng thẹn Tần/Người sau bên mộ giơ tay trỏ/Tiến sĩ đời Lê cũ, họ Trần.

Hoàng giáp đồng khoa cùng quê Trần Danh án là Nguyễn Đăng Sở lại không ra giúp nhà Lê mạt. Theo truyền vì ông lấy vợ là người của vua Lê Chiêu Thống nên không dám ra giúp mà lánh sang Nam Sách mở trường dạy học. Thời Tây Sơn có tham gia đi sứ theo lời mời của Ngô Thì Nhậm. Năm 1803 ông đã có đề xuất giúp vua Gia Long tranh biện với nhà Thanh về việc đặt tên nước, vua Gia Long chấp thuận lấy tên nước là Việt Nam và được nhà Thanh đồng ý. Thời Minh Mạng ông còn ra làm Tư nghiệp Quốc Tử Giám. Ngoài tham gia sứ bộ Tây Sơn, ông còn là người tham gia Thiền viện Trúc Lâm với pháp hiệu tăng Hải Hòa. Ông là một trong bốn người trụ cột của thiền phái Trúc Lâm đời thứ tư. Những lời bàn của ông ghi chép trong Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh rất sâu sắc, góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề của giáo lí Trúc Lâm.

Cử nhân Vũ Trinh ở Ngọc Quan, Lương Tài là cháu nội Tiến sĩ Vũ Miên từng giữ chức tham đồng thời Lê, sau cùng cha là cử nhân Vũ Chiêu tích cực giúp dập Lê Chiêu Thống chống Tây Sơn. Thời Nguyễn ông được trọng dụng, tham gia biên soạn bộ Quốc triều hình luật, sau bị tội vì là thầy dạy Nguyễn Văn Thuyên, con trai Nguyễn Văn Thành phạm vào vụ án văn bị coi là làm phản. Trong Thiền viện Trúc Lâm ông tham gia với pháp danh hòa thượng Hải Âu. Ông cũng là một trong bốn người trụ cột như Hoàng giáp Nguyễn Đăng Sở, tham gia bàn luận làm sáng rõ giáo lí Trúc Lâm. Trong bộ sách Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh, người dẫn là sư Ngô Thì Hoành, em ruột Ngô Thì Nhậm, từng đỗ tú tài, nên còn gọi là tú sư. Ngô Thì Nhậm là chủ soái với pháp hiệu đại thiền sư Hải Lượng viết chính văn. Nguyễn Đăng Sở là tăng Hải Hòa và Vũ Trinh là hòa thượng Hải Âu viết lời bàn. Giáo lí Trúc Lâm khởi từ vua Trần Nhân Tông là tích cực, góp phần xây dựng đất nước đã được Thiền viện Trúc Lâm làm rõ: Người ta thấy Điều Ngự đệ nhất tổ đến ở chùa Hoa Yên thì bảo là ngài xuất gia, ta biết rằng Đức Ngài lúc bấy giờ biết xem thiên hạ là công, trong nước vô sự, nhưng ở phía bắc vẫn có nước láng giềng mạnh, chưa được an tâm. Cái ý ấy là không tiện nói ra, sợ người ta dao động, cho nên nhắm được ngọn núi Yên Tử là núi cao nhất, phía đông nhằm về Yên Quảng, phía bắc liếc sang hai tỉnh Lạng, dựng nên ngôi chùa, thời thường dạo chơi để xem động tĩnh, cốt để ngừa cái mối lo nước ngoài xâm phạm, Thật là một vị Vô Lượng Lực Đại Thế Chí Bồ Tát.

(Bài viết dựa theo các sách Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm; Bắc Ninh địa dư chí và Tài hùng biện của người xưa). 

   Phạm Thuận Thành

Thường Vũ , An Bình, Thuận Thành