Danh sĩ Nguyễn Đương Hồ

Nguyễn Đương Hồ huý Tuế, tên gốc là Phú Hồ, sinh tháng 5 năm Đinh Dậu (1657) tại làng Dương Húc, xã Đại Đồng, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, ông xuất thân nhà nghèo, cha là cụ Phú Thung, mẹ nông dân cần cù lão thực tên là Nguyễn Thị Diệu Hợp, người cùng làng. Điều hiếm thấy là hai cụ cùng sinh một năm và cùng mất một ngày (tháng 7 năm Đinh Hợi, 1737) hưởng thọ 81 tuổi.

Ngay từ nhỏ, Nguyễn Đương Hồ đã nổi tiếng thông minh và chăm học, lại gặp được những người thầy tài năng xuất chúng và đức độ dạy bảo, kèm cặp nên đường khoa bảng của ông tương đối thuận lợi.
Khởi đầu Nguyễn Dương Hồ khai tâm ở trường Phù Chẩn do các nho sinh dòng họ Nguyễn Xuân (Phù Chẩn)- một dòng họ của Trạng nguyên Nguyễn Xuân Chính và nhiều vị đại khoa giảng dạy. Sau ông theo học trường Phù Đổng trong đó có người thày nổi tiếng là Trạng nguyên Đặng Công Chất giảng dạy. Năm 1675, sau khi đỗ khoa thi Hương, chàng tân khoa Nguyễn Đương Hồ xuống Phù Đổng để tạ ơn thày thì lọt mắt xanh con gái quan Trạng là Đặng Thị Lưu, sau 3 năm cuộc hôn lễ giữa hai người được tiến hành.
Trước khoa thi Hội Nguyễn Đương Hồ đã tầm sư học đạo thầy Đàm Thận Cư (Hương Mạc) và đông các đại học sĩ, thám hoa Nguyễn Đăng Cảo (Hoài Bão). Tại đây ông đồng môn với Nguyễn Đăng Đạo (cháu gọi Nguyễn Đăng Cảo bằng bác ruột) sau này hai người cùng đỗ đại khoa năm Quý Hợi (1683). Nguyễn Đăng Đạo trúng Trạng nguyên, Nguyễn Đương Hồ trúng Hoàng giáp tiễn sĩ.
Ngay năm sau (1684), Nguyễn Đương Hồ được bổ nhiệm Hàn lâm hiệu lí, từ đó hoạn lộ của ông khá hanh thông với nhiều cương vị và trọng trách được triều đình giao phó. Ông đã trải qua các chức vụ: Đô thị quân vụ; Hiến sát sứ Thanh Hoá; Đốc đồng Cao Bằng. Năm 1700, về triều được phong lễ khoa đô cấp sự trung, kiêm tư thị nội tả binh phiên. Sau thăng chức Hữu thị lang bộ Hình, tước Bồi tụng ngự sử đài, Binh bộ tả thị lang. Năm 1720, được xếp vào hạng các vị có công lớn với triều đình được ban thưởng Phúc quận công- Đô ngự sử. Năm 1725, Nguyễn Đương Hồ 70 tuổi về trí sĩ tại quê nhà với chức danh Hình bộ thượng thư. Suốt 42 năm cư quan nhậm chức, ở tất cả các cương vị và trọng trách được giao, Nguyễn Đương Hồ đã chứng tỏ là một người văn võ toàn tài, đóng góp tích cực và có hiệu quả vào công cuộc bảo vệ và kinh bang tế thế thời Lê trung hưng.

Cổng nhà thờ danh sĩ Nguyễn Đương Hồ.

Đặc biệt trong công cuộc xây dựng và củng cố triều đình, Hình bộ Thượng thư Nguyễn Đương Hồ đã có những đóng góp đáng kể. Thời gian liên tục ở Bộ hình, ông được chúa Trịnh tin dùng và chấp thuận cho tiến hành những cải cách do ông đề xuất trong lĩnh vực xét sử kiện tụng của nhân dân, giải quyết tình trạng “vụ án chất chồng” từ nhiều năm. Đáng chú ý là đề xuất của Nguyễn Đương Hồ, triều đình Lê- Trịnh bấy giờ đã giảm tội “đồ” đối với một số tội phạm, giảm tội “ngoạt” (các hình phạt có tính chất dã man như chặt chân, chặt tay, chặt ngón tay…) nhưng vẫn nghiêm trị các tội trộm cướp, cướp của, giết người, tội cờ bạc, rượu chè, tham nhũng.
Trên cương vị là một đại thần của triều đình, Nguyễn Đương Hồ tỏ rõ là một bậc hiền tài. Với trách nhiệm là người con của gia đình, dòng họ, quê hương, ông là một người rất mực hiếu nghĩa. Khi về trí sĩ tại quê nhà ông chú tâm xây dựng và duy trì kỉ cương, gia phong, quan tâm thờ cúng tổ tiên, ông bà, cha mẹ, xây cất tu tạo nhà thờ họ Nguyễn và nhiều việc làm tâm phúc khác. Sau khi cụ Nguyễn Đương Hồ mất 3 tháng, triều đình ban thuỵ danh Đoan túc, chức Thiếu bảo, nguyên tước chức Quận công.
Nguyễn Đương Hồ xứng danh là một danh nhân văn hoá của quê hương Bắc Ninh- Kinh Bắc và của đất nước. Chính vì vậy, nhà thờ dòng họ Nguyễn Đương Hồ đã được Bộ Văn hoá- Thông tin ra quyết định xếp hạng và cấp bằng di tích lịch sử văn hoá năm 1990. Ngày nay, nhà thờ danh sĩ Nguyễn Đương Hồ nằm ở đầu phía tây xóm Phan thôn Dương Húc xã Đại Đồng, huyện Tiên Du. Nhà thờ nguyên xưa là nơi ở của Hình bộ thượng thư Nguyễn Đương Hồ (kể cả khi ông về trí sĩ) nên được thiết kế trên một khu đất rộng chừng một mẫu. Năm Canh Thìn (1800) do loạn lạc, nhà thờ đã bị đốt cháy lần thứ nhất, sau đó được cụ Nguyễn Đương Hiệu đời thứ 12 xây dựng lại và củng cố thêm vành luỹ tre bao bọc, có hào sâu để tự vệ trong thời tao loạn. Năm Kỷ Sửu (1949) sau gần 120 năm, nhà thờ bị Pháp tàn phá lần thứ hai, đốt phá toàn bộ khu vực nhà thờ. Đến năm 1950- 1951 gia đình dựng lại gồm 5 gian, kiến trúc đơn giản kẻ truyền con chồng giá chiêng, tường xây gạch mái lợp ngói mũi gian giữa đặt ban thờ.
Năm 2017 nhà thờ Nguyễn Đương Hồ đã được Nhà nước hỗ trợ 300 triệu đồng cùng gia đình dòng họ Nguyễn Đương tu sửa theo kiến trúc truyền thống giản dị thanh nhã, biểu hiện cho đức độ, tài năng của một danh nhân khoa bảng tiêu biểu ở làng Dương Húc, xã Đại Đồng.