Giấy dó Phong Khê - Nét văn hóa đặc sắc

Xã Phong Khê (T.P Bắc Ninh) có thôn Dương Ổ (còn có tên Đống Cao) và Đào Xá (còn có tên Điều Thôn) làm nghề giấy dó nhiều trăm năm nay. Nguyên liệu chính để làm giấy là vỏ cây dó. Hàng năm, sau lễ kỳ yên (mồng 9 tháng giêng) trai làng Đống Cao và Điều Thôn thành lập từng nhóm khăn gói lên tận Thái Nguyên, Tuyên Quang… bóc vỏ cây dó. Vỏ bóc đến đâu được phơi hoặc sấy khô rồi bó thành từng bó (còn gọi là moi) chừng vài chục cân. Khi mỗi người có từ 5 tạ vỏ cây dó khô là cả nhóm vào rừng chặt nứa, vầu, mai đóng thành bè cho xuôi sông Cầu, vào dòng Ngũ Huyện Khê rồi về bến.

Khi mang về, vỏ cây dó được ngâm nước rồi xé nhỏ, dẫm với vôi đã tôi rồi đưa vào lò nấu. Khi dó chín, đem ra sông Ngũ Huyện Khê trao sạch vôi. Đem về nhà, dùng dao lột hết vỏ ngoài chỉ lấy ruột. Ruột đó được đưa vào cối giã nhỏ. Chiều chiều các cô gái vùng làng giấy lại cho dó đã giã vào rá đem ra sông Ngũ Huyện Khê đãi sạch. Bột dó được đưa vào bể (còn gọi là tầu) nước đánh cho tan trong nước và cho thêm phụ gia là nhựa cây mò. Công đoạn tiếp theo là những cô gái Dương Ổ, Đào Xá xeo giấy. Bột giấy được múc vào liềm ở trong khuôn rồi dùng tay rung đều khi đủ độ dầy của tờ giấy mới thôi, đặt khuôn vào giá và cầm liềm đặt từng tờ giấy lên đống. Xeo giấy là khâu quan trọng của nghề làm giấy. Nó thể hiện bàn tay tài hoa của các cô gái làng nghề giấy, quyết định chất lượng sản phẩm giấy.

Giấy dó Phong Khê làm nền cho dòng tranh dân gian Đông Hồ sáng bừng lên màu dân tộc, thể hiện được những tiết tấu, mầu sắc, hoạ tiết hoa văn và cốt cách tâm hồn những nghệ nhân Song Hồ (Thuận Thành). Giấy dó Phong Khê còn được các cô hàng xén bầy bán ở sạp phục vụ các nho sinh và những ông đồ dạy học ở khắp vùng quê. Giấy dó Phong Khê giúp cho các dòng họ ghi lại gia phả lưu truyền… Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, Phong Khê đã sản xuất gần 10 triệu tờ giấy dó phục vụ cho công tác tuyên truyền, in báo Cứu Quốc, in tài liệu, làm giấy đánh máy phục vụ Đảng, Nhà nước, quân đội... Khi bị địch lập tề, nhiều hộ ở Phong Khê đã lên Phú Bình (Thái Nguyên) thành lập xưởng giấy Bắc Sơn để phục vụ cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc.

Bước vào thời kỳ đổi mới, Phong Khê chuyển mạnh sản xuất giấy theo dây chuyền công nghiệp. Song nghề làm giấy dó vẫn tồn tại và phát triển. Hiện nay ở hai làng Dương Ổ và Đào Xá có hàng trăm hộ làm giấy dó thủ công, đạt mức thu nhập trên 10 tỷ đồng mỗi năm. Chị Ngô Thị Huế xeo giấy in tranh khổ to cho xuất khẩu, thu lãi mỗi bể xeo trên 200.000 đồng/ngày. Gia đình anh Phạm Văn Tân, Phạm Văn Kén lại xeo loại giấy in tranh khổ nhỏ cũng thu được lợi nhuận khá cao. Đặc biệt thôn Dương Ổ có cụ Ngô Đức Điều, 74 tuổi, xeo rất nhiều loại giấy dó. Khách hàng đưa mẫu cho cụ và đặt xeo từ 100 tờ giấy là cụ có thể nhận lời. Cụ chỉ cần soi tờ giấy lên là đã biết được dùng những nguyên liệu gì, pha chế ra sao. Cụ đóng khuôn lấy, cải tiến bể nghiền dó và bể đãi dó nên đỡ được vất vả mà năng suất lại cao nên cụ có thể nhận làm với số lượng ít như vậy. Cụ Điều tâm sự: “Có những việc không có một loại giấy nào có thể thay thế được giấy dó: như giấy lưu trữ lâu năm chẳng hạn. Có tờ giấy dó mỏng như cánh chuồn chuồn nhưng có thể lưu giữ được trên 500 năm. Chúng tôi đang làm cho một cơ quan lưu trữ tài liệu quốc gia. Hay loại giấy vàng quỳ. Loại giấy này dùng cho việc dát vàng. Giấy này đòi hỏi phải đúng tỷ lệ nguyên liệu, nếu không giấy sẽ mủn ra và vàng cũng đi theo mất”.    

Nghề thủ công làm giấy dó Phong Khê đã không ngừng vươn xa đáp ứng nhu cầu thị trường. Đây là điều kiện thuận lợi giúp địa phương giữ gìn một nét văn hoá đặc sắc của miền quê Kinh Bắc.

Nguyễn Khang