Gìn giữ nghệ thuật hát chầu văn

Quê hương Bắc Ninh hôm nay đang từng ngày vươn lên văn minh, hiện đại. Điều đáng trân trọng là dù phát triển mạnh mẽ nhưng vẫn gìn giữ và phát huy nhiều nét văn hóa truyền thống tốt đẹp, trong đó có nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc như: Quan họ, ca trù, trống quân, chèo, tuồng… trong đó có hát chầu văn.

Cũng như các loại hình nghệ thuật khác, trước diễn biến phức tạp của đại dịch COVID-19, hiện nay, các nghệ sỹ, ca sỹ hát chầu văn đều tạm ngừng tất cả các hoạt động biểu diễn sân khấu, luyện tập đông người... Song, trong lòng nhiều người yêu mến chầu văn thì luôn văng vẳng những lời ca, tiếng nhạc rộn ràng. Thế mới thấy được sự lôi cuốn, hấp dẫn của loại hình nghệ thuật này!
Bộ môn nghệ thuật hát văn trở thành món ăn tinh thần và đang phát triển trong phong trào văn nghệ quần chúng. Hiện tỉnh Bắc Ninh có một số CLB trong đó có 2 CLB ca văn chúc thánh thu hút 17 thành viên. Những năm qua, Trung tâm Văn hóa tỉnh tổ chức đoàn nghệ thuật quần chúng tham gia thi hát chầu văn toàn quốc và đạt nhiều giải A, đạt Huy chương Vàng.

Đoàn nghệ thuật quần chúng Trung tâm Văn hóa tỉnh tham gia tiết mục hát chầu văn, hầu giá chúa Thác Bờ đạt giải A toàn quốc năm 2019.

Hát văn, hát chầu văn là loại hình nghệ thuật độc đáo trong “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Hát chầu văn là một sinh hoạt văn hóa gắn liền với đời sống tâm linh của người Việt cổ được thực hành trong nghi thức hầu đồng tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ Đức Thánh Trần, xuất xứ từ đồng bằng Bắc bộ, được trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và trở thành di sản văn hóa quý giá của dân tộc. Tín ngưỡng thờ Mẫu bắt nguồn từ con người tôn thờ các vị thánh tượng trưng cho vũ trụ, từ thuở xa xưa dân gian đã quan niệm vũ trụ gồm tứ phủ: Thiên phủ là miền trời, Địa phủ là miền đất, Nhạc phủ là miền rừng núi, Thủy phủ là miền sông nước. Mỗi một miền này đều có một nữ thần thay quyền tạo hóa cai quản dân gian, các vị nữ thần đó lần lượt là Mẫu cửu thiên, Địa mẫu, Mẫu Thượng ngàn và Mẫu thoải. Người dân thờ phụng mẫu ở khắp nơi, điệu hát chầu văn và nghi lễ hầu đồng là sự thể hiện niềm tôn kính đó đối với các mẫu.
Có hai loại hát văn là văn thờ và văn hầu. Văn thờ là hát trong ngày lễ hội, hát thi và hát trước khi hầu thánh. Hát thi dùng trong các cuộc đua tài thi hát, hát thờ được hát trước ngày tiệc, ngày sóc vọng đầu năm, mồng 1, ngày tất niên hoặc hát trước khi vào các giá lên đồng. Văn hầu được hát trong quá trình thực hiện nghi lễ hầu đồng. Hầu đồng là nghi lễ nhập hồn của các vị thánh tứ phủ vào thân xác ông đồng bà cốt, hát chầu văn phục vụ cho quá trình nhập đồng hiển thánh là chất men say, lời nguyện cầu của con người tới chốn linh thiêng của thánh thần.
Chia sẻ về nghi lễ hầu đồng, thanh đồng Nguyễn Tuấn Anh (Yên Phong) từng tham gia thi hát chầu văn toàn quốc cho biết: Cũng như đạo phật có kinh phật, đạo mẫu với nghi lễ hầu đồng có hát chầu văn, lời văn trong hát văn phổ từ thơ ca dân gian đôi khi vay mượn trong các tác phẩm văn thơ bác học thường là thể lục bát, các bài văn hát sắp xếp như một câu chuyện về xuất xứ của thánh và tôn vinh công đức kỳ tích của ngài, giai điệu của hát văn khi thì mượt mà hấp dẫn khi lại dồn dập khỏe khoắn vui tươi, chất thơ của bài văn đó được nâng lên cao tuyệt đỉnh trong không khí tâm linh thành kính có dàn nhạc lời ca phụ họa đưa đẩy và các điệu múa thiêng của thánh thể hiện qua người hầu đồng.
Hát chầu văn có nhiều làn điệu, đòi hỏi một kỹ thuật riêng, kết hợp với nhạc cụ. Người hát văn gọi là cung văn như người nghệ sỹ toàn tài. Họ vừa sáng tác văn học, âm nhạc vừa là ca sỹ, nhạc công trình diễn trong buổi hành lễ. Hát văn gồm các nhạc cụ: Sáo trúc, đàn thập lục, kèn, dàn trống dân tộc. Thời lượng diễn xướng của một ban nhạc hát văn dài hơi nhất so với các loại hình âm nhạc khác tùy theo thanh đồng hầu các giá khác nhau.
Chia sẻ về niềm đam mê với nghệ thuật hát chầu văn, ông Nguyễn Đình Sáng, Phó Trưởng khoa Dân ca Quan họ (Trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Bắc Ninh), Phó Chủ nhiệm CLB ca văn chúc thánh Bắc Ninh cho biết: Từ nhỏ tôi xuống ông ngoại xem hầu đồng, khi nghe hát văn bị lôi cuốn, 10 tuổi đã thích bộ môn này, lớn lên học chuyên ngành Dân ca Quan họ nhưng tôi vẫn đam mê hát chầu văn. Qua hai thầy truyền dạy, trong đó có thầy Lương Trọng Quỳnh là nghệ nhân dân gian hát văn ở Hà Nội tôi đã thực hành hát văn được 20 năm. Sức quyến rũ của hát văn là một lực hấp dẫn đặc biệt quan trọng, những giai điệu đó khiến người ta thăng hoa và quên đi muộn phiền trong cuộc sống.
Tục thờ Mẫu và các hình thức hầu đồng là kho tàng truyền thuyết, thần tích, huyền thoại về các thần linh, là các hình thức văn học truyền miệng, diễn xướng với âm nhạc, ca hát, nhảy múa, các hình thức trang trí… Nghi lễ hầu đồng của tục thờ Mẫu đã kết tinh, chắt lọc tạo nên một không gian tâm linh hàm chứa sự uy nghi, sang trọng, tràn ngập niềm vui và nét đẹp của hình thức sân khấu tâm linh.
Ngày nay, những làn điệu hát văn không chỉ được diễn xướng trong các di tích đền, phủ, miếu linh thiêng để phục vụ tín ngưỡng tâm linh mà còn được biểu diễn trên những sân khấu hiện đại với hình thức ca nhạc dân gian. Âm nhạc hát văn với đặc tính sôi nổi, náo nhiệt cùng tiếng trống phách rộn ràng đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa nghệ thuật của nhân dân. Các bài hát văn được soạn lời mới có giai điệu âm nhạc vui tươi, trong sáng, được chắt lọc từ nghệ thuật hát văn truyền thống mang hơi thở và nhịp sống đương đại, có nội dung ca ngợi quê hương đất nước.