Gìn giữ những ngọt lành

Từ ngàn xưa, Bắc Ninh đã ấp ủ, sản sinh và gìn giữ qua bao đời những tục lệ, hình thức hát xướng có tiếng thanh nhã, phong lưu là Dân ca Quan họ, Ca trù. Miền đất giàu truyền thống văn hiến này còn là cái nôi nuôi dưỡng nhiều loại hình diễn xướng quý báu khác như Trống quân, Tuồng, Chèo, Múa rối nước... Sự phong phú, đa dạng của những nguồn mạch ngọt lành ấy luôn là niềm tự hào của người dân Bắc Ninh, song cũng đặt ra không ít thách thức trong việc bảo tồn, gìn giữ.

“Đào tạo” người thưởng thức nghệ thuật truyền thống quan trọng không kém đào tạo nghệ sĩ trình diễn.
Trong ảnh: Nghệ sĩ Chi hội Sân khấu Bắc Ninh biểu diễn chầu văn.

Thanh thiếu niên, nhi đồng là đối tượng khán giả tiềm năng của nghệ thuật truyền thống cả hiện tại và tương lai. Song hiện nay ở Bắc Ninh, ngoài một bộ phận nhỏ yêu say Quan họ, thì tuồng, chèo, trống quân, ca trù... vẫn khá xa lạ, giống như những món ăn không hợp khẩu vị thưởng thức của người trẻ. Làm một cuộc khảo sát nhanh sẽ thấy, người xem tuồng, chèo, ca trù, trống quân bây giờ chủ yếu thuộc thế hệ tiền bối cùng số ít người nước ngoài và vắng bóng khán giả trẻ. Nhưng nguyên nhân có phải hoàn toàn do người trẻ thờ ơ quay lưng với nghệ thuật truyền thống?  
NSƯT Xuân Mùi, nguyên Phó Giám đốc Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh - người luôn trăn trở với bài toán tìm khán giả cho sân khấu truyền thống phân tích: Để có một thế hệ khán giả trẻ hiểu biết và yêu quý nghệ thuật dân tộc chỉ có cách duy nhất là đào tạo. Trước đây ông cha ta có đào tạo khán giả không? Câu trả lời là có. Chính những đêm diễn từ mùa này qua mùa khác, năm này qua năm khác của những gánh tuồng, gánh chèo làng ở sân đình là cách mà người xưa đã làm để nuôi dưỡng khán giả. Thi sĩ nhà quê Nguyễn Bính miêu tả rất thú vị cái cách mà ông cha ta bồi dưỡng khán giả: “Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay/Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy/Hội chèo làng Đặng đi ngang ngõ/Mẹ bảo: Thôn Đoài hát tối nay...”.
Sở dĩ ở Bắc Ninh, tiếng trống chầu, trống chèo còn vang vọng trên quê hương đến hôm nay là bởi vẫn đang có lớp người đã ngấm, hiểu và luôn yêu truyền thống. Những đêm diễn vẫn nhận được sự ủng hộ của bà con thôn xóm thế hệ trung niên, cao niên… Dẫu một năm chỉ đôi ba lần tiếng trống chầu được gióng lên giục giã mời gọi trong những ngày hội hè, đình đám, lễ tiết nhưng một khi người dân còn yêu, còn thích thì những di sản văn hóa phi vật thể của ông cha sẽ không lụi tàn.
Nghệ nhân Nguyễn Đức Tý, Chủ nhiệm CLB Tuồng Phú Mẫn, Yên Phong từng chia sẻ: Các cụ xưa có một lối thưởng thức nghệ thuật rất khác ngày nay. Người xưa xem cách diễn chứ không xem tình huống và sự kiện, nên dù xem đi xem lại một vở, thậm chí thuộc làu, biết cả chỗ nào diễn viên hát sai thế mà vẫn thích xem. Có khi chỉ đôi ba bước chân, một cái nhíu mày, một dáng đứng của nghệ sĩ trên sân khấu cũng đánh thức được tâm trạng, cảm xúc, suy nghĩ của khán giả. Chính cái trống chầu được sinh ra để giao cho người đáng trọng nhất của buổi diễn, để biết khen chê đúng lúc. Và cái thú của người xem là được đóng vai trò giám khảo.
Một bộ phim hoặc vở kịch dù hay thế nào chăng nữa nhưng xem lại rồi cũng nhàm. Song với nghệ thuật tuồng, chèo thì không thế. Khán giả đâu chỉ xem nghe những điều đã biết về nội dung, tình huống mà còn thưởng thức cái sự diễn, cái tâm hồn con người được trải bày ra dưới ánh đèn sân khấu... Cười rồi thì cười tiếp, đau rồi thì đau nữa, đau thêm cho đến tận khi trưởng thành, ngấm chín sự đời rồi vẫn thích. Đó là sự tinh tế, là vẻ đẹp độc đáo của sân khấu truyền thống.
Những điều ấy, lớp người dưới 40 tuổi như chúng tôi nếu không được dạy, được học thì không phải ai cũng hiểu! Hơn nữa, cuộc sống hiện đại có quá nhiều thứ hấp dẫn chi phối đời sống người trẻ; nên nếu không nuôi dưỡng, chăm chút định hướng tình yêu nghệ thuật truyền thống từ nhỏ thì làm sao khi lớn lên các em hiểu mà trân quý cho được!
Xây dựng một thế hệ khán giả mới, hiểu biết và yêu tuồng, chèo, trống quân, ca trù... trong bối cảnh hiện đại không dễ, song không thể vì khó mà dửng dưng nản chí. Cần một chiến lược đồng bộ với sự chung tay của nhiều ngành, nhiều cấp cùng những tấm lòng thực sự tâm huyết và kiên trì đào tạo. Có thể xây dựng kịch bản, dàn dựng vở diễn dành cho thanh thiếu niên, nhi đồng, rồi đưa học sinh đến xem tại các nhà hát; cũng có thể dùng sân trường là sân khấu để biểu diễn, giới thiệu từng loại hình nghệ thuật cho học sinh trong những ngày nghỉ, dịp hè hoặc buổi học ngoại khóa. Bên cạnh đó, sáng tạo các sân chơi phù hợp từng độ tuổi học sinh dựa trên chất liệu của văn nghệ dân gian truyền thống... Có như vậy thì sau 10 năm, 20 năm nữa mới hi vọng hình thành được thế hệ khán giả trẻ mộ tuồng, mê chèo như ông cha đã từng.
“Không khán giả bất thành sân khấu”-chân lý đó luôn đúng. “Đào tạo” khán giả - người thưởng thức nghệ thuật truyền thống cũng quan trọng không kém đào tạo nghệ sĩ trình diễn. Bởi chính khán giả mới là người lưu truyền, lan tỏa và mang đến cho những di sản vàng son của ông cha sức sống mới, vẻ đẹp mới...