Giữ mãi nghề chơi Quan họ

“Trong sáu tỉnh người đà chưa tỏ/Ngoài năm thành chỉ có Bắc Ninh/Yêu nhau trở lại xuân đình/Nghề chơi Quan họ có tinh mới tường”. Không chỉ là một trong loại hình dân ca tiêu biểu, phát triển tới trình độ cao, hoàn chỉnh cả về phương diện âm nhạc, lời ca và hình thức trình diễn, Quan họ Bắc Ninh còn là một nghề chơi ẩn sâu cái nghĩa, cái tình giữa người với người, mang đậm nét sinh hoạt với những tín ngưỡng, phong tục của Bắc Ninh - Kinh Bắc… Với những giá trị to lớn ấy, các cấp, ngành, mỗi người dân luôn tự hào, trân trọng gìn giữ, phát huy giá trị của dân ca Quan họ Bắc Ninh, để nghề chơi còn mãi đến hôm nay và mai sau.

Nhiều nhà nghiên cứu chỉ ra rằng, Quan họ Bắc Ninh là nghề chơi lắm công phu. Quan họ là loại hình sinh hoạt văn hóa tổng hợp với sự cấu thành của các mặt: Dân ca, văn hóa hành vi, lễ hội và văn hóa tín ngưỡng. Những mặt này hòa quyện, thống nhất và chi phối lẫn nhau, mặt này là điều kiện, môi trường của mặt kia, tạo ra một không gian Quan họ quy chỉnh, trong đó Dân ca Quan họ là hoạt động trọng tâm, tiếng hát Quan họ là phương tiện cơ bản để người Quan họ thực hiện có hiệu quả tất cả các mặt hoạt động. Để giỏi nghề chơi, mỗi nghệ nhân, người yêu Quan họ phải không ngừng tu dưỡng, học tập và có tình cảm trong sáng, chân thực, thuỷ chung.
Trong cuốn “Không gian Văn hóa Quan họ” của tác giả Lê Danh Khiêm, Lê Thị Chung, Hoắc Công Huynh từng viết: Quan họ đã trở thành “nghề chơi”, nên người chơi phải chuyên tâm, chuyên nghiệp để hiểu sâu sắc các mặt của hoạt động Quan họ. Người chơi Quan họ trước tiên phải nhập một bọn Quan họ ở làng, xã và rèn luyện để có vốn liếng hàng trăm làn điệu, học văn hóa ứng xử, giao tiếp, hiểu phong tục, tập quán, lễ nghi…

Ngoài lời ca, giọng hát cần tập luyện, rèn rũa cho đủ độ “vang, rền, nền, nảy”, người chơi cũng cần học những hành vi, ứng xử của người Quan họ như sự lịch thiệp, tao nhã, tài hoa trong giao tiếp; ca hát, lời giao tiếp vừa thật thà dân dã, vừa giàu chất văn chương, thi ca... Người Quan họ chơi với nhau xuất phát từ việc kết bạn. Khi kết bạn rồi thì hai bọn Quan họ là ngang nhau, không bọn nào là anh, không bọn nào là em bởi thế nên người Quan họ luôn tự xưng “em” hoặc “chúng em” và gọi bên kia là “anh” hoặc “chị”.
Nhiều lần đến các làng Quan họ gốc, gặp những nghệ nhân Quan họ, dù nay tóc đã bạc, da đã mồi, sức khỏe cũng chẳng còn được như thời trai trẻ đi hát thâu đêm suốt sáng nhưng mỗi khi được hỏi về nghề chơi Quan họ thì hào hứng kể cả buổi chẳng dứt ra được. Thế mới biết, Quan họ đã ăn sâu, bám rễ, như cơm ăn, nước uống hàng ngày của biết bao nghệ nhân. Theo các nghệ nhân, nghề chơi Quan họ cũng lắm công phu, các liền anh, liền chị khi đã tham gia bọn Quan họ thì gạt bỏ mọi tình cảm riêng tư chỉ còn lại tình yêu Quan họ, không tính toán thiệt hơn, chơi tự nguyện, say mê và gắn bó với nhau như anh, em ruột thịt trong gia đình. Những dịp thành viên có việc vui, bọn Quan họ sang thăm, chúc mừng bạn, sau tổ chức hát cầu may, cầu vui, khi thành viên có việc buồn, bọn Quan họ cũng đến thăm hỏi, tổ chức hát thờ…

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Văn Quỳnh ở Hoài Thị, Liên Bão (Tiên Du) chia sẻ: Khi tham gia bọn Quan họ, mỗi liền anh, liền chị đều phải trau dồi vốn liếng, thuộc hàng trăm câu Quan họ cổ các giọng lề lối: Đường bạn, kim lan, tình tang, cây gạo, cái hời cái ả… học cách thưa, gửi, giao tiếp ứng xử, biết quý trọng tình nghĩa của người Quan họ. Bọn Quan họ Hoài Thị với Viêm Xá kết bạn hàng trăm năm nay, các thế hệ nối tiếp nhau và luôn trân trọng, xưng hô gọi nhau là Quan họ hay đương Quan họ và xưng là em, chúng em. Chính sự lịch thiệp, trân trọng nhau trong hoạt động kết bạn Quan họ đã khiến cho Quan họ được nhiều người yêu mến và ngưỡng mộ.

Cụ Nguyễn Thị Bàn, Nghệ nhân Nhân dân Quan họ tâm sự: Cả ông, bà, nội, ngoại, bố mẹ tôi đều chơi Quan họ, các dì, cậu, mợ bên nhà mẹ cũng chơi. Đặc biệt, bà ngoại tôi có giọng hát nức tiếng trong vùng, tối nào cũng có các liền chị tới học. Tôi được bà ngoại truyền dạy cho từ nhỏ, lên 8, 9 tuổi đã thuộc làu làu nhiều làn điệu Quan họ cổ khó hát. 15 tuổi tôi đã lập một bọn Quan họ, có mấy liền chị hơn tuổi, nhưng vì tôi biết hát nhiều làn điệu nên các chị tôn làm chị cả.
Để gìn giữ nghề chơi sang trọng này, những năm qua, các cấp, ngành trong tỉnh có những hoạt động thiết thực và đạt nhiều thành tựu trong gìn giữ, bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị dân ca Quan họ Bắc Ninh. Công tác tuyên truyền, quảng bá được quan tâm đặc biệt với nhiều hình thức như tổ chức các Festival, chương trình nghệ thuật “Về miền Quan họ”, hát Quan họ trên thuyền,  hội thi hát Quan họ đầu Xuân, hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh trên truyền hình… với chất lượng các cuộc thi, hội thi từng bước nâng lên, được nhân dân và bạn bè quốc tế đón nhận, tạo nét văn hóa riêng có của Bắc Ninh - Kinh Bắc. Tỉnh quan tâm, chỉ đạo các cấp, ngành đa dạng hóa hình thức thể hiện và nâng cao chất lượng truyền dạy trong các nhà trường, trong cộng đồng, cơ quan, doanh nghiệp… Đặc biệt, Bắc Ninh ban hành nhiều chính sách nhằm phát huy giá trị di sản, đãi ngộ nghệ nhân, hỗ trợ kinh phí các làng Quan họ gốc và Quan họ thực hành, CLB trong và ngoài tỉnh; dành kinh phí thỏa đáng để xây dựng các thiết chế văn hóa Quan họ và các trang thiết bị liên quan trực tiếp đến công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản… Sự quan tâm kịp thời, đúng hướng ấy đã góp phần đưa Quan họ Bắc Ninh trường tồn và lan tỏa.
Năm 2021, thực hiện nghiêm qui định phòng, chống dịch, không tập trung đông người, nhiều CLB, hội, nhóm Quan họ với tình yêu và để duy trì, phát triển nghề chơi Quan họ chuyển sang sinh hoạt trực tuyến qua mạng xã hội. Chúng tôi từng được mời tham gia sinh hoạt cùng CLB Quan họ Yên Phong qua mạng xã hội. Khi dịch COVID-19 diễn biến phức tạp nhất thì CLB vẫn đều đặn hằng ngày ca hát trên trang facebook “CLB Quan họ huyện Yên Phong kết nối niềm đam mê”. Các thành viên hát livestream trực tiếp để giao lưu và cùng nhau tập luyện văn hóa ứng xử, uốn nắn cho nhau hát đúng từng câu. Cũng vì thường xuyên duy trì, gắn bó vậy nên tình người Quan họ vẫn vẹn nguyên, lời ca, tiếng hát vẫn “vang, rền, nền nảy”… Tình người Quan họ giữa đại dịch cũng luôn tỏa sáng. Các CLB Quan họ thường xuyên chia sẻ khó khăn; qua zalo, facebook thăm hỏi, động viên nhau đoàn kết vượt qua khó khăn, thử thách. Cũng có không ít nghệ nhân, liền anh, liền chị không ngại gian khổ, hiểm nguy tham gia trực tiếp vào công tác phòng, chống dịch, làm nhiệm vụ tại các Tổ COVID cộng đồng, tại các chốt kiểm soát dịch COVID-19, cũng có người ủng hộ lương thực, thực phẩm, nhu yếu phẩm cho tuyến đầu chống dịch, giúp đỡ bà con làng xóm khi gặp khó khăn… Những hành động ấy của người Quan họ không chỉ góp phần cùng các cấp, các ngành làm tốt công tác phòng, chống dịch mà còn làm sáng thêm cái nghĩa, cái tình của người Quan họ.
Bước vào thời kỳ CNH, HĐH và hội nhập Quốc tế, khi tất cả xã hội đang vồn vã với sự đổi thay, phát triển thì trên quê hương Quan họ nghề chơi đặc sắc vẫn được lớp lớp thế hệ kế thừa, nối tiếp. Nghệ nhân tại các làng Quan họ gốc vẫn kiên trì, bền bỉ trao truyền vốn quí của cha ông cho thế hệ trẻ để nghề chơi Quan họ còn mãi đến mai sau.