Hát trống quân dưới chân núi Dạm

Nói đến nghệ thuật hát trống quân Bắc Ninh, người ta thường nghĩ đến Ninh Xá, Thanh Khương, Song Liễu trên đất Thuận Thành chứ ít ai biết rằng, ở các làng dưới chân núi Dạm (thuộc xã Nam Sơn, TP Bắc Ninh), xưa kia và tận bây giờ, người dân nơi đây vẫn luôn dành cho loại hình dân ca truyền thống này một tình cảm đặc biệt.

Về núi Dạm, tìm gặp và trò chuyện với các cụ cao niên trước kia đã từng tham gia hội thi hát trống quân, chúng tôi được biết, các làng xung quanh núi Dạm xưa kia là một trong những trung tâm hát trống quân của vùng Kinh Bắc. Vào những đêm trăng sáng, trai thanh, gái lịch trong vùng lại rủ nhau mở hội thi hát trống quân. Không rõ từ bao giờ, nghệ thuật ca hát này đã tồn tại trong đời sống tinh thần của người dân nơi đây. Chỉ biết rằng, con cháu thì học lỏm từ bố mẹ, anh chị, rồi cứ thế biết hát trống quân. Nhiều cụ còn nhớ như in hình dạng, cách thức làm một cái “trống đất”. Theo lời cụ Nguyễn Thị Dậu, 77 tuổi là đội phó đội văn nghệ của Hội Người cao tuổi thôn Sơn Trung kể: Trống đất sử dụng trong hát trống quân trước kia là một hố sâu dưới lòng đất, miệng hố rộng khoảng chừng bằng chiếc mâm gỗ, sau đó người ta đậy một tấm gỗ hoặc dùng ngay chiếc mâm gỗ đậy khít. Cách miệng hố từ 1,5-2m, người ta chôn 2 cọc đối xứng nhau qua tâm trống rồi chăng dây thừng và dùng một thanh gỗ dựng giữa mặt trống để cho hai đầu dây thừng thật căng. Và khi hai bên nam, nữ ngồi đối diện nhau hát sẽ dùng dùi gõ vào hai bên dây thừng chứ không phải gõ vào mặt trống, âm thanh của nhịp phách đệm cho lời ca phát ra từ đó. Bởi trống được chìm sâu dưới lòng đất nên được nhân dân gọi là trống đất. Cho đến mãi về sau, người ta mới sử dụng trống chèo để thay cho trống đất khi hát trống quân.

Như một dòng chảy xuyên suốt qua nhiều thế hệ, đến nay, tuy người dân sống xung quanh khu vực núi Dạm không còn hát trống quân sôi nổi như trước kia nhưng một bộ phận người cao tuổi ở Thái Bảo, Sơn Đông, Sơn Nam, Sơn Trung, Môn Tự (thuộc xã Nam Sơn) vẫn rất mực yêu thích, say mê loại hình dân ca truyền thống, dễ hát này. Và dù chưa quen biết nhưng khi gặp chúng tôi các bà, các cụ vẫn dốc lòng kể chuyện. Bà Phạm Thị Chưu, 63 tuổi chẳng ngại ngần bày tỏ: “Hát trống quân dễ mà. Làng này khối người biết hát. Có điều, chúng tôi chỉ thuộc một số lời cổ được ông bà, cha mẹ truyền lại thôi chứ không biết sáng tác và không thuộc nhiều lời mới. Có cụ như cụ Vân, 90 tuổi, chân tay yếu, đi lại khó khăn nhưng trí nhớ còn tốt lắm, cụ có thể ngồi đọc hàng giờ cho chúng tôi chép lại lời của các bài hát trống quân”.

Cũng trên cơ sở từ việc tìm gặp, trò chuyện với các cụ cao niên ở các làng dưới chân núi Dạm mà trước đây đã từng tham gia hội thi hát trống quân, một nhà nghiên cứu đã ghi chép, sưu tầm, kết hợp so sánh, phân tích và chỉ ra nét độc đáo, khác biệt của nghệ thuật hát trống quân Bắc Ninh với các vùng khác. Theo nhà nghiên cứu, hát trống quân Bắc Ninh nói chung và ở vùng núi Dạm nói riêng có đặc điểm gần giống với hát ví, cổ kính hơn những địa phương khác. Điều đó chứng tỏ rằng, nghệ thuật hát trống quân  ở các làng dưới chân núi Dạm góp phần rất lớn cho việc nghiên cứu văn hoá nghệ thuật truyền thống của quê hương. Và hơn thế, đến thời điểm hiện tại, hát trống quân vẫn đang được các cụ ông, cụ bà ở đây yêu thích, say mê.

Song, một điều đáng buồn là loại hình dân ca này đang dần bị mai một theo năm tháng. Bởi thiếu lớp người kế cận, thế hệ trẻ chẳng mấy mặn mà trong khi các cụ biết hát trống quân thì ngày một ít dần. Khi chúng tôi về hỏi một số cán bộ làm công tác văn hoá-xã hội của địa phương thì họ khẳng định chắc nịch rằng, chưa từng thấy ai nói hát trống quân là nghệ thuật truyền thống của Nam Sơn. Hy vọng, từ đây những người làm công tác văn hoá văn nghệ quần chúng của địa phương sẽ nhận diện lại vốn văn hoá của quê hương để có thể tìm cách gìn giữ và phát huy loại hình nghệ thuật truyền thống quý báu này.

Bài, ảnh: Thuận Cẩm