Hoàng Cầm - “Cúi lạy mẹ con trở về Kinh Bắc”

Thứ 5, 17/02/2022 | 19:58:00 [GMT +7] A A

Ấn tượng ban đầu về Hoàng Cầm vẫn là những câu thơ đầu trong bài thơ Bên kia sông Đuống bám riết tâm trí tôi thuở nào. Mỗi lần xuống Phủ Thuận, đứng ở bên này cầu Hồ lại nghe man mác nỗi lòng thi nhân đi kháng chiến nhớ quê. Cái mạch toàn bài, nhớ đã đành, nhưng “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong - Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp” cứ ngân nga, ngân nga khi tôi trở lại làng Mái - một làng tranh nổi tiếng xứ Bắc nằm bên bờ sông quê thi sĩ Hoàng Cầm.

Nhà thơ Hoàng Cầm bên dòng sông Đuống.

Hơn 50 năm qua, bài thơ Bên kia sông Đuống của nhà thơ Hoàng Cầm được nhiều thế hệ bạn đọc yêu mến và chép tay truyền đọc. Ngay cả thời vượt Trường Sơn chống Mỹ, bài thơ vẫn nằm trong hành trang người chiến sĩ trên những chặng đường hành quân. Nhưng có lẽ ít người hiểu được bài thơ dài này đã được nhà văn Nguyên Hồng trân trọng như thế nào? Vào khoảng năm 1947 - 1948, nhà văn Nguyên Hồng là chủ bút báo Quân Việt Bắc đóng ở xóm Thượng - Phú Bình (Thái Nguyên), cùng với nhà thơ Hoàng Cầm lúc đó phụ trách Đội Văn nghệ Tuyên truyền khu 12. Nhà văn Nguyên Hồng sau một ngày làm “công việc bếp núc” của toà soạn ngủ thiếp đi chợt có ai lay mình dậy: “Kìa, Hoàng Cầm đấy à, có việc gì thế!”. Nhà thơ Hoàng Cầm tay cầm mảnh giấy, khuôn mặt hốc hác sau một đêm mất ngủ nhưng cặp mắt ánh lên vẻ nhẹ nhõm, thư thái: “Anh Nguyên Hồng, đêm qua cán bộ và nhân dân làng tôi ở Thuận Thành lên báo cáo. Giặc Pháp chiếm hết khu Nam phần Bắc Ninh rồi, kể cả cái làng Nguyệt Cầu mà hồi nào anh chạy giặc ở nhờ nhà ông Ngọc Giao ấy! Mình xúc động viết bài thơ này đọc cho Nguyên Hồng nghe nhé”.
Nghe giọng trầm ấm của Hoàng Cầm: Em ơi buồn làm chi? - Anh đưa em về bên kia sông Đuống… tự nhiên nhà văn Nguyên Hồng ôm mặt khóc nức nở. Ông vật mình thổn thức, nước mắt giàn giụa… Nhà thơ Hoàng Cầm biết tính ông, cứ đọc… cho đến hết bài thơ. Còn nhà văn Nguyên Hồng cứ khóc… khi những âm hưởng của bài thơ kết thúc từ lâu. Rồi ông lặng lẽ rút ra 4-5 tờ giấy trắng tinh (hồi này giấy rất hiếm, đến ngay nhà văn cũng chỉ dám dùng giấy giang Hoàng Văn Thụ chép bản thảo của mình mà thôi!): “Hoàng Cầm này, ông chép cho tôi ba bản thật sạch sẽ, bài thơ này rất cần cho nhiều người đọc, nhất là các chiến sĩ ta”.
Khoảng 2 tháng sau, trong lúc nhà thơ Hoàng Cầm đang hướng dẫn cho diễn viên tập vở kịch Đứa con nuôi thì nhà văn Nguyên Hồng xuất hiện ở bậc cửa, tay cầm tờ báo Cứu Quốc khổ nhỡ (do nhà nghiên cứu văn học Như Phong và nhà văn Tô Hoài phụ trách): “Này Hoàng Cầm, bài của ông tôi gửi, giờ báo in đây!”. Nhà thơ Hoàng Cầm run run nhận tờ báo từ tay Nguyên Hồng. Bao nhiêu tâm sự trào dâng về quê hương ông, về cái làng Lạc Thổ phía bên kia sông Đuống, về các cô gái môi trầu cắn chỉ, về tranh làng Hồ “Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp…” đang bị giặc Pháp giày xéo dưới xuôi kia vẫn không thể làm hoen ố cái hồn dân tộc phập phồng trên giấy bản lem nhem, dưới những con chữ mòn vẹt kia. Và nhà thơ Hoàng Cầm đến tận sau này cũng không quên được nhiệt tâm của nhà văn Nguyên Hồng đối với ông là tác giả bài thơ Bên kia sông Đuống ngay từ những ngày đầu tiên ấy.
Âm hưởng chủ đạo trong toàn bộ thi phẩm Hoàng Cầm bắt nguồn từ yếu tố nữ tính. Chẳng hiểu có phải ông thừa hưởng từ người Mẹ (vốn là liền chị Quan họ) hoặc sự kết nối giữa Cha và Mẹ muộn mằn trong sự ra đời của ông, hay mối tình thơ dại với Chị... tạo nên sự khắc khoải nuối tiếc trong thơ ông dai dẳng như một định mệnh tiền kiếp. Hoặc để dịu lòng những ngày tháng cam go của ngộ nhận lầm lẫn, mà ông đắm vào hoài niệm một không gian đằm thắm quê hương, một thời gian đằng đẵng yêu thương? Phải chăng là thế, khi xứ Kinh Bắc hiện ra an ủi ông, nâng đỡ ông với tất cả chiều kích của hội hè đình đám, chùa chiền, lăng tẩm với “Sương Cầu Lim”, “Khói Yên Thế”, với “Trai đời Trần”, “Gái hậu Lê”, “Nước sông Thương”... và biến dạng từ vô thức tiềm thức của ảo mê trong “Lá diêu bông”, “Cầu bà Sấm”, “Bến cô Mưa”, “Cỏ Bồng Thi”. Cảnh sắc thực và mộng xoắn xuýt hòa trộn được nhuận sắc dưới ánh sáng kỳ ảo như những bức tranh siêu thực mà hồn vía câu chữ đầy ắp sắc thái biểu cảm. Khả năng mã hóa ngôn từ của Hoàng Cầm đạt tới mức vi diệu trong dòng chảy - dòng thời gian (nước = âm tính Việt). Ba con sông: sông Thương, sông Cầu, sông Đuống tạo nên một vùng trù phú màu mỡ phù sa, tấp nập trên bến dưới thuyền, hun đúc tính cách kiên gan của người Việt chống ngoại xâm, một dân tộc hết mực tài hoa phong nhã phóng dọi vào thơ Hoàng Cầm đắm đuối mộng mị là vậy.
Cúi lạy mẹ con trở về Kinh Bắc - Hoàng Cầm mãi vào tuổi bảy mươi mới có dịp trở lại vùng đất xưa khi đoàn chúng tôi thực hiện một bộ phim về ông. Trường đoạn đầu tiên vẫn là những cảnh quay về sông Đuống “xanh xanh bãi mía bờ dâu”, về cái làng Lạc Thổ, quê cha của nhà thơ nằm yên tĩnh cạnh phố Hồ phủ Thuận. Lại nhớ cái đêm nằm cạnh ông - trên quê ông - mà không sao ngủ được. Hoàng Cầm lay tôi trở dậy tâm sự, mắt ông đắm vào xa xăm: “Tôi ngờ rằng có lẽ Bên kia sông Đuống chỉ sống được chừng năm mươi năm nữa vì giá trị lịch sử của nó”. Cũng thật bất ngờ khi ông tự thú như vậy. Tôi hỏi ông: “Sao lại thế nhỉ? Khái niệm quê hương bao giờ cũng bền chặt lắm cơ mà!”. Ông bảo: “Quê hương trong bài thơ này gắn bó với những người đi chiến đấu bảo vệ nó, thời thế đã thay đổi, nếu giáo dục không sâu sắc toàn diện thì...” Hoàng Cầm ngừng lời và tôi cũng không hỏi thêm ông nhưng vẫn thầm lặng tin rằng: Khi mỗi con người Việt Nam còn có một quê hương để nhớ thì bài thơ Bên kia sông Đuống vẫn còn là ngọn lửa cháy sáng trong tâm trí mỗi người. Im lặng hồi lâu, ông tiếp lời: “Tôi tâm đắc Lá diêu bông hơn. Hạnh phúc là điều khó thực hiện cho đời sống mỗi con người, nhưng có khi trong mất mát lại có cái được đấy, nó buộc ta phải trân trọng gìn giữ, không để tuột mất. Có khi phải đánh đổi cả một đời người”. Ngoài kia sông Đuống vẫn chảy sóng rào rạt vỗ vào chân đê. Mùa này là mùa nước lặng cơ mà. Chắc là gió thổi nhiều, nhất là bên hữu ngạn sông. Và cái Lá diêu bông chập chờn trong giấc ngủ, ảo giác này còn day dứt tôi mỗi khi nghĩ về sự nổi nênh của phận người, kiếp người…
Lại nhớ, tôi và đoàn làm phim cùng Hoàng Cầm về Viêm Xá, Hòa Long, thành phố Bắc Ninh ở trung tâm vùng Quan họ, có con sông Ngũ Huyện chảy vòng nối với bờ sông Cầu soi bóng núi Kim Sơn tạo nên thế đất vừa sơn thuỷ hữu tình vừa êm đềm trù mật: Viêm Xá thuỷ tổ làng ta - Những lời ca xướng Vua Bà sinh ra - Xưa nay nam nữ trẻ già - Ai mà ca được chắc là hiển vinh. Tôi được sinh ra bên Thượng Đồng (Lẫm) ven sông Cầu cách Viêm Xá không xa, gần nửa đời người mới trở lại vùng quê Quan họ mà mình yêu quý và ngưỡng mộ từ lâu. Do vậy tôi cũng rất cảm thông với Hoàng Cầm khi thấy ông thành kính thắp hương các ban thờ chùa Viêm Xá, đền Cùng, giếng Tiên, đền Vua Bà, đình Diềm một quần thể di tích thuần Việt… quanh vùng, ông ân cần thăm hỏi bà con một nắng hai sương “nuôi” câu hát, canh hát Quan họ vững bền qua năm tháng. Trong khoảnh khắc ân tình đó, trong một đêm khó quên ở đình Diềm tôi đã ghi lại chân dung Hoàng Cầm. Xin chép ra đây để bạn đọc hiểu thêm về ông: Đêm/thức ở đình Diềm/những ngọn nến chập chờn/mờ ảo/giữa chè thuốc/trầu cau/giữa cụ ông cụ bà/ từng đã/một thời xuân sắc/ông ngồi/trầm ngâm/ông ngồi bóng thầm/tóc xoã trán/Hình như/men rượu/ông nhớ/bế bồng/câu hát cũ/cha mẹ/bén duyên nhau/ngan ngát/cỏ rơm/hương tóc dại/ Hình như/ông chẳng nhớ gì/quên cả/tuổi tên mình đắm mê/câu hát/miên man/nước mắt/tự nguồn/Một đời khổ đau/một đời/lầm lụi/một đời yêu/trái tim ông/cất lời… (Thức ở đình Diềm).
Yếu tố nữ tính trong thơ Hoàng Cầm (mà ông tự nhận là theo dòng mẫu hệ) chi phối ông cả trong tâm thức lẫn trong hệ luỵ đời sống. Những hình ảnh Mẹ - Chị - Em với: Ta ru Em - Lớn lên Em đừng tìm Mẹ phía cơn mưa… Em mười hai tuổi tìm theo chị - qua cầu bà Sấm, bến cô Mưa… ngày Chị bảo Em quên - Em tơ tưởng sao bắt em đừng nhớ… Em đừng lớn nữa Chị đừng đi…. đậm chất dân gian trong vùng nhớ của Hoàng Cầm da diết đắm say hoà quyện với : áo Hai Bà giăng mắc… tượng Quan Âm má ửng bồ quân… hội Gióng giong chiêng - Bé em về nằm khoanh lòng mẹ - nghe nghìn năm sau xoa nắn đôi bầu vú lửa - sông dài/ cát bỏng/ nắng hồng hoang… đậm màu huyền sử, huyền thoại, vừa gần gũi trong khung cảnh trong không khí diệu huyền và chân thực Kinh Bắc thấm đậm tình người đất Việt vừa mở rộng trường liên tưởng khiến tâm trí khó nắm bắt được trọn vẹn những biểu hiện vô thường của đời sống tâm linh con người, buộc ta phải ngẫm ngợi và suy tưởng miên man về một vùng quê, một vùng văn hoá đằm thắm và sâu xa đến thế! Hoàng Cầm vùng vẫy trong mê giác, ông có khả năng đồng nhất cõi thực - cõi ảo mà ông nguyện đi đến cùng và đó là nghệ thuật. Cho nên, trong đời sống thường ngày ông ngơ ngác là phải. Kiếp thi sĩ là vậy! Hoàng Cầm tự biết và chấp nhận “nghiệp chướng”:
Tôi theo dòng mẫu hệ
Cứ miên man lạc đường

(Theo dòng mẫu hệ)
Nguyễn Thanh Kim

Link gốc

Cùng chuyên mục

Hoàng Cầm - “Cúi lạy mẹ con trở về Kinh Bắc”

Ý kiến ()

Cùng chuyên mục

Trực tiếp {{item.name}}

Tin mới

Bản tin thời tiết 01-05-2025

Hội Kiến trúc sư Bắc Ninh và Bắc Giang kỷ niệm Ngày Kiến trúc Việt Nam

Bản tin ngày 30-4-2025

Non sông vui ngày hội lớn

Đại lễ Phật đản Phật lịch 2569- Dương lịch 2025

Toàn cảnh Lễ diễu binh, diễu hành kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước

Màn trình diễn của Biên đội không quân tại Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền nam, thống nhất đất nước

Tổng Bí thư Tô Lâm trao tặng danh hiệu “Anh hùng Lao động” cho Đảng bộ, Chính quyền và Nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh

Hàng nghìn người xếp hàng chờ viếng lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày 30/4

Nghi thức bắn 21 loạt đại bác mở đầu Lễ kỷ niệm 50 năm Giải phóng miền Nam

Video

Bản tin thời tiết 01-05-2025

Bản tin ngày 30-4-2025

Hát Quan họ trên thuyền mừng ngày thống nhất đất nước

Bản tin ngày 29-4-2025

Trao quà của Tổng Bí thư Tô Lâm cho Trung tâm Điều dưỡng thương binh Thuận Thành

EDU24H khai trương chi nhánh Bắc Ninh