Hội thi hát trống quân làng Bùi Xá

Làng Bùi Xá, (tên nôm gọi là làng Bùi) thuộc xã Ninh Xá, huyện Thuận Thành. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Bùi Xá thuộc tổng Nghĩa Xá, huyện Siêu Loại, phủ Thuận An, tỉnh Bắc Ninh. Bùi Xá xưa nổi danh ở xứ Kinh Bắc - Bắc Ninh là làng có nghệ thuật hát Trống quân độc đáo. Theo nghệ nhân Lê Bá Bạo, Chủ nhiệm Câu lạc bộ đàn hát dân ca người cao tuổi thôn Bùi Xá cho biết: Không rõ hát trống quân ở làng Bùi Xá có từ bao giờ. Xưa kia, hễ cứ đến dịp tháng Tám (Âm lịch) hàng năm, dân làng lại mở hội thi hát trống quân.

Trước đây, sau những buổi làm đồng vất vả, những vụ cày cấy bội thu, những nam thanh nữ tú trong làng lại túm tụm thành những nhóm để hát trống quân. Những em nhỏ trong làng ngay từ bé đã được nghe hát trống quân. Nếu có năng khiếu thì được bố mẹ hoặc các nghệ nhân truyền dạy. Vì thế, trống quân đã ăn sâu vào máu thịt và trở thành niềm đam mê của người dân Bùi Xá. Để hát được hay trống quân đòi hỏi người hát phải có nhiều yếu tố: Giọng hát, lòng đam mê, khả năng ứng đối nhanh nhẹn trong những cuộc thi hát. Sau những ngày tập luyện say mê, vất vả các nhóm hát sẽ cử những người giỏi nhất tham gia hội thi hát trống quân. Thông thường các nhóm nam đi thi hát ở các địa phương khác và các nhóm nữ thi hát tại làng.

Hát Trống quân là hình thức hát dân ca giao duyên, nên tất yếu là hát đối đáp nam nữ. Vì thế, người tham gia thi hát trống quân đều chưa lập gia đình, có như vậy cuộc hát mới mặn nồng và thắm thiết. Những cuộc thi hát đối của nam thanh nữ tú với chiếc trống được các làng xã tổ chức trên bãi cỏ trước cửa đình. Các đội hát đối vừa hát đối giao duyên vừa ngắm trăng trước sự chứng kiến và cổ vũ của toàn dân và đông đội, kéo dài cho đến lúc trăng tàn.

Hội thi hát Trống quân chỉ diễn ra vào mùa thu tháng Tám trong nhưng đêm “Trăng thanh gió mát”. Khi ấy, ánh trăng trong đêm ít chịu ảnh hưởng của những đám mây mưa như trong các mùa khác. Người ta quan niệm trăng tháng Tám âm lịch là to nhất, sáng nhất, đẹp nhất và xuất hiện với thời gian dài nhất so với trăng các đêm khác trong cả năm. Vì thế xưa kia gọi là mùa Trống quân.

Để tổ chức một cuộc thi hát thành công, ngay từ đầu tháng tám Ban tổ chức hội thi hát trống quân được thành lập. Thành viên là các vị chức sắc trong làng. Trước tiên, Ban tổ chức chức hội thi mang lễ tới đình làng xin phép Thành hoàng làng để mở lễ hội trông trăng. Địa điểm tổ chức hát trống quân làng Bùi Xá là ở Ngõ Giữa, nơi có mảnh đất rộng, bằng phẳng nằm ở giữa làng.

Để hát được Trống quân, trước hết phải có trống. Trống để hát là trống đất. Ban tổ chức cho người đào một chiếc hố hình cái trống có đường kính 50 cm, độ sâu 80 cm. Sau đó, dùng sợi chỉ sâu những vỏ ốc nhồi lại thành 5 chuỗi dài khoảng 50 cm. Những sâu vỏ ốc được gắn vào miếng gỗ mít sau đó đặt kín lên miệng hố.  Tiếp theo chọn những thân cây mây có đường kính đều khoảng 0,5 cm độ dài 3m dùng để cố định hai đầu cọc. Dùng một miếng gỗ hình chữ T trống lên miếng gỗ đặt mặt hố, một đầu dựng lên để căng giây mây.

Hát trống quân còn gọi là hát trông trăng nên lề lối quy định là người hát luôn phải hướng mặt về phía mặt trăng, khác với hầu hết các loại dân ca là ngoảnh mặt vào nhau mà hát. Như vậy bắt buộc là đường dây phải có chiều vuông góc với đường đi của mặt trăng, hai bên không bao giờ được nhìn thẳng vào mặt nhau. Khi hát người hát gõ vào dây mây truyền qua miếng gỗ làm rung vỏ ốc và phát ra tiếng kêu.

Tháng Tám hàng năm, làng Bùi Xá mở hội hát trống quân thu hút đông đảo các nam thanh nữ tú ở các làng có nghệ thuật hát trống quân trong tỉnh và các tỉnh bạn như Hưng Yên, Hải Dương… tới dự thi. Các nhóm đăng ký với Ban tổ chức và tiến hành thi. Mỗi nhóm thi hát có khoảng 4 - 5 người. Trong đó, hai người đại diện cho mỗi nhóm thi hát giao duyên. Cả hai bên đưa ra những vần thơ, lời ca hay và có vần điệu để hát đối đáp. Để phần thi hát đạt kết quả cao, mỗi nhóm thi thường có một “người xui” để đỡ cho nhau lúc hát bí. Người xui là những người hiểu biết về hát trống quân, có nhiệm vụ hướng dẫn, mách nước cho các thanh niên thi hát.

Lời ca trong hát trống quân là thơ lục bát với niêm luật chặt chẽ. Thông thường, Bùi Xá mở hội hát trống quân hàng tuần lễ thu hút đông đảo khán giả tới xem. Phần thưởng của cuộc thi chỉ là miếng trầu, quả cau nhưng người dự thi vẫn rất vui vì được tiếng thơm lưu truyền đó là thành quả khích lệ lớn đối với họ. Cuộc thi đã thu hút đông đảo khán giả khắp các vùng lân cận tới xem, họ nhiệt tình, mê say cổ vũ cho các đội thi.

Sau năm 1945, thi hát trống quân làng Bùi Xá không được tổ chức nhưng tình yêu với môn nghệ thuật truyền thống vẫn ăn sâu vào mỗi người dân làng Bùi. Năm 1995, những người yêu Trống quân làng Bùi Xá tập hợp thành Câu lạc bộ đàn và hát dân ca người cao tuổi thôn Bùi Xá. Với sự tham gia của 24 người là những nghệ nhân đã từng hát trống quân. Trong quá trình hoạt động Câu lạc bộ thường xuyên luyện tập và sưu tầm các bài hát trống quân cổ…  Đây là những hoạt động góp phần bảo tồn một môn nghệ thuật trình diễn độc đáo trên quê hương Kinh Bắc - Bắc Ninh.