Khám phá vùng đất cổ Gia Bình

Gia Bình, vùng đất giàu truyền thống văn hiến và cách mạng, quê hương của các di sản văn hóa đặc sắc, phong phú, là kho báu có giá trị về lịch sử, văn hóa, khoa học, nghệ thuật… với những con người thuần hậu, khéo léo, đảm đang.

Cùng với dòng Thiên Đức đỏ nặng phù sa vun bồi đồng bãi, Gia Bình làm mê đắm trái tim du khách bởi dãy núi Thiên Thai. Thư tịch cổ cho biết, vào thời Lý đã cho xây dựng hai ngôi chùa lớn trên núi Thiên Thai là chùa Tĩnh Lự và Đông Lâm. Hiện chùa xưa tháp cũ không còn nhưng chùa Tĩnh Lự còn bảo lưu được tấm bia đá có nội dung ca ngợi cảnh đẹp của núi Thiên Thai và phong thủy nơi đây. Gia Bình còn bảo lưu nhiều danh lam, cổ tự đặc sắc với 72 di tích lịch sử, văn hóa; trong đó, có 10 di tích lịch sử cấp Quốc gia, 62 di tích lịch sử cấp tỉnh, tiêu biểu như: Cụm di tích xã Cao Đức, Vạn Ninh nơi có lăng mộ và các đình, đền thờ Cao Lỗ Vương. Đền Cao Lỗ thuộc xã Cao Đức, là nơi tôn thờ tưởng niệm một thiên tài quân sự buổi bình minh lịch sử của dân tộc, người có công chế tạo nỏ thần giúp An Dương Vương đánh giặc thuở dựng nước của dân tộc. Ngôi đền tọa lạc khu đất rộng cao trên bãi bồi cửa sông Đuống, mặt hướng về Lục Đầu giang, xung quanh vườn cây, bờ bãi xanh tốt, thanh tịch. Đền thờ Trạng nguyên, Thái sư Lê Văn Thịnh; Chùa Thiên Thư; đình Bảo Tháp; đền thờ Doãn Công Đào Nương; chùa Tĩnh Lự; khu di tích Lệ Chi Viên; chùa Đại Bi; Đền Tam Phủ - Bãi Nguyệt Bàn thuộc Lục Đầu Giang là nơi diễn ra Hội nghị Bình Than lịch sử do các vương hầu quý tộc nhà Trần bàn kế sách đánh giặc Nguyên - Mông thế kỷ thứ XIII… Các di tích lịch sử này không chỉ gắn với các danh nhân văn hóa mà còn chứa đựng các giá trị to lớn về mỹ thuật, kiến trúc, thể hiện khát vọng đời sống tâm linh của con người và mang ý nghĩa giáo dục hướng tới chân - thiện - mỹ.

Các làng của 8 thôn vùng Đại Than rước kiệu, long đình từ làng mình đến Đền Cao Lỗ Vương dâng lễ tại ngày hội truyền thống (10 tháng 3 âm lịch).

Trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước hàng nghìn năm qua của dân tộc Việt Nam, vùng đất Gia Bình đã sinh thành nhiều nhân kiệt, cống hiến trọn đời trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước trên các lĩnh vực như: Kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, giáo dục, quân sự… Ngay từ thuở bình minh lịch sử, thời Hùng Vương-An Dương Vương, nơi đây đã sinh ra nhân kiệt là vị tướng tài Cao Lỗ quê xã Đại Than (nay thuộc xã Cao Đức) đã có công giúp vua An Dương Vương xây dựng triều chính, chế tạo nỏ thần và đánh giặc giữ nước. Thời Bắc thuộc, nhà Hán xâm lược nước ta, hưởng ứng cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng, hàng loạt các danh tướng người Gia Bình đã chiêu mộ quân sĩ, tập kết lương thảo, chuẩn bị vũ khí, hội quân đánh tan quân xâm lược tại thủ phủ Luy Lâu. Đó là các danh tướng Doãn Công, Đào Nương, Côn Nương, Chiêu Nương, Ả Lã, Rồng Nhị. Đến thời Lý, Gia Bình nổi tiếng với Trạng nguyên, Thái sư Lê Văn Thịnh. Ông sinh năm Canh Dần (1050) tại thôn Bảo Tháp, xã Đông Cứu. Năm 1075, nhà Lý mở khoa thi đầu tiên gọi là Minh kinh bác học để chọn nhân tài xây dựng đất nước, Lê Văn Thịnh đỗ đầu và được tôn vinh là “Trạng nguyên khai khoa”. Ông có nhiều công lớn, giúp triều Lý thiết lập triều chính, phát triển kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục và còn là thầy dạy của vua Lý Nhân Tông khi còn nhỏ tuổi, ông được thăng đến chức Thái sư.
Gia Bình còn nổi tiếng bởi tên tuổi của Trạng nguyên, Thiền sư Huyền Quang, sinh năm Giáp Dần (1254), người làng Vạn Ty, xã Thái Bảo, là bậc tài cao, đức trọng đi vào huyền thoại của Thiền phái Trúc Lâm. Ông vừa là một Đại Thiền sư vừa là một nhà thơ lớn của dân tộc. Sau Trúc Lâm Đầu Đà Trần Nhân Tông và Pháp Loa, ông được phong là tổ thứ ba của Thiền phái Trúc Lâm. Nhân dân lập đền và chùa thờ ông ở quê hương. Về khoa bảng Hán học, nơi đây còn có hàng chục tiến sĩ của các làng xã, tiêu biểu như: Phạm Hoảng đỗ tiến sĩ khoa Ất Mùi nhà Mạc (1535), thôn Đại Bái, xã Đại Bái; Nguyễn Ngạn Hằng, đỗ tiến sĩ năm Canh Tuất (1550); Nguyễn Công Tạo, đỗ tiến sĩ năm Canh Thìn (1640)…
Ngoài những bậc danh nhân khoa bảng, công thần tài cao đức trọng, Gia Bình còn có những người nông dân tài hoa, chịu khó. Từ lâu đời, ngoài nghề trồng lúa nước, người dân còn làm thêm nhiều nghề phụ đã có những làng nghề thủ công truyền thống nổi tiếng như: Gò đúc đồng Đại Bái, tre trúc Xuân Lai, khâu nón Môn Quảng (Lãng Ngâm), nuôi tằm dệt lụa thôn Ngăm Lương (Lãng Ngâm), làm quang gánh thôn Phương Triện (Đại Lai)… Thời kỳ đổi mới, các làng nghề thủ công truyền thống nơi đây được duy trì và phát triển, nhất là nghề tre trúc Xuân Lai và đúc đồng Đại Bái. Trải qua quá trình lao động, các sản phẩm tre trúc Xuân Lai và đúc đồng Đại Bái ngày càng tinh xảo, đặc sắc đáp ứng nhu cầu nghệ thuật của khách. Xưa, sản phẩm tre trúc Xuân Lai chỉ có một số mặt hàng đơn giản như: cán cờ, thang, giường tre, giát giường… Ngày nay, từ những sản phẩm hun khói, uốn cong và tạo hoa văn như trường kỷ, giát giường, những người thợ Xuân Lai đã tạo ra những sản phẩm mới là bàn ghế và dòng tranh tre nghệ thuật đặc sắc, nổi tiếng. Với các sản phẩm đúc đồng, người thợ gò đồng Đại Bái đã tích lũy kinh nghiệm và sự sáng tạo hài hoa để tạo nên sản phẩm hoàn chỉnh đa dạng và phong phú cả về chủng loại lẫn hình dạng, tiêu biểu như: Nồi đồng, mâm đồng, chậu thau chạm hoa văn, chiêng, cồng, thanh la… Nghề gò đồng Đại Bái không chỉ dừng lại ở những sản phẩm đồ thủ công gia dụng mà còn phát triển thành hàng mỹ nghệ có giá trị thực dụng cao, mang tính nghệ thuật độc đáo, mang đậm hồn dân tộc, được mọi miền ưa chuộng.
Phát huy truyền thống vùng đất ngàn năm văn hiến, Gia Bình luôn chú trọng công tác tu bổ, tôn tạo các di tích lịch sử văn hóa, đẩy mạnh du lịch làng nghề, tạo điểm đến hấp dẫn cho du khách, góp phần lan tỏa vẻ đẹp quê hương và thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội.