Khúc biến tấu một dòng tranh

Tranh Đông Hồ - niềm tự hào văn hoá dân gian Bắc Ninh - Kinh Bắc đang ngày càng được nhiều người biết đến hơn nhờ những sáng tạo mới. Lấy nguồn cảm hứng từ tranh Đông Hồ, những khúc biến tấu đã mang đến cho người nghe, người xem những bất ngờ thú vị. Hoá ra, tranh Đông Hồ không “tĩnh” như người ta vẫn nghĩ, nó được tiếp biến và cập nhật với những sáng tạo đặc biệt - một cách bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống...

Giáo sư Côn trùng học ghép tranh bằng cánh bướm

Hẹn gặp GS.TS Bùi Công Hiển và cộng sự không khó khi chúng tôi giới thiệu là người Bắc Ninh - quê hương của tranh Đông Hồ. Căn phòng nhỏ chừng 10m2 là nơi “ra lò” những bức tranh tươi tắn đầy sáng tạo từ những... cánh bướm. Nếu không tinh tế, khó nhận ra được đâu là tranh dân gian Đông Hồ thật và tranh Đông Hồ được làm từ những cánh bướm. Tần ngần một lúc lâu trước những tác phẩm nghệ thuật đầy màu sắc thiên nhiên: “Vinh hoa”, “Cá chép trông trăng”, “Đánh ghen”, “Đám cưới chuột”..., tôi biết có không ít người đã bất ngờ và mê say một loại tranh mới lấy nguồn cảm hứng từ dòng tranh dân gian.

Hiện GS.TS Bùi Công Hiển đang là Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Côn trùng học (Đại học Khoa học Tự nhiên) ông đã có gần 45 năm “gắn bó” với côn trùng. Đó cũng là mở đầu câu chuyện “vẽ” tranh Đông Hồ từ những cánh bướm mà ông chia sẻ cùng chúng tôi - “ý tưởng về việc ghép dán tranh từ những cánh bướm bắt đầu có khi tôi du lịch ở Thái Lan năm 1991 và thấy ở nước bạn bán nhiều bộ sưu tập tranh bằng cánh bướm lồng trong khung kính. Nhiều năm nghiên cứu về côn trùng tôi hiểu rằng, những cánh bướm dù đẹp đến mấy nếu không dùng cũng sẽ bị tiêu huỷ”. Khi được hỏi “Vì sao là Đông Hồ mà không phải một dòng tranh khác?”, GS. TS Hiển chân thành “Tôi chọn tranh Đông Hồ làm mẫu ghép vì bản thân không học chuyên ngành Hội hoạ, lại không lo vi phạm bản quyền. Hơn nữa, còn gì bằng đưa màu sắc của thiên nhiên Việt Nam để giới thiệu về văn hoá Việt Nam”. Tranh Đông Hồ ghép bằng cánh bướm đã đến với bạn bè, đồng nghiệp của ông ở Đức, Nhật, úc, Ca-na-đa và được họ đón nhận nồng nhiệt. Để có một bức tranh hoàn chỉnh, GS. TS Hiển và cộng sự - kỹ sư Đặng Ngọc Anh (Viện Điều tra Quy hoạch Rừng) phải qua nhiều công đoạn. Kỹ sư Ngọc Anh giới thiệu thêm “Với khoảng trên dưới 1000 loài bướm đã làm cho thiên nhiên nước ta thêm phong phú và đa dạng; cấu trúc hình thái và màu sắc sặc sỡ, chúng đã tạo nên những vẻ đẹp tự nhiên hiếm có. Những con bướm có ngoại hình bắt mắt được lựa chọn phục vụ cho việc nghiên cứu, sau khi “tắm” các hoá chất với nồng độ phù hợp sẽ được bảo quản khô. Con nguyên vẹn được giữ lại, những con bị mất đầu, mất chân chúng tôi mới dùng làm nguyên liệu ghép tranh”. Thông thường, để có một bức tranh hoàn chỉnh, người “hoạ sỹ” này phải mất ít nhất một ngày. Những cánh bướm mỏng manh sau khi dùng kéo cắt tỉa cẩn thận được dán lên tờ giấy điệp bằng một chất keo dính vừa bảo đảm tính thẩm mỹ lại có độ kết dính cần thiết. Công việc này vừa đòi hỏi sự tinh tế bởi phải tìm được cánh bướm có màu sắc hài hoà với bức tranh mẫu, lại cần sự khéo léo, cẩn thận và rất tỉ mỉ khi ghép tranh, vì thế có khi chỉ một chi tiết khó đã ngốn mất nửa buổi sáng. Hai người “hoạ sỹ” đã sáng tạo được hơn 20 bức tranh Đông Hồ dù chưa một lần ghé thăm làng tranh dân gian nổi tiếng vùng Kinh Bắc, song chắc chắn, những cánh bướm “biết nói” đã mang đến những tác phẩm nghệ thuật độc đáo với sự hoà hợp giữa thiên nhiên Việt Nam và nét văn hoá dân gian đặc trưng xứ Bắc.

“Đám cưới chuột” lên sân khấu tròn

Bức tranh “Đám cưới chuột” được khai thác, phát triển trên góc độ nghệ thuật biểu diễn không còn là chuyện mới mẻ, song ở Xiếc - một ngôn ngữ không mới nhưng lạ thì dịp Xuân Mậu Tý 2008 đã ghi một dấu ấn đặc biệt. Sau những chuyến thực tế về làng tranh Đông Hồ cùng cảm quan nhạy bén của một người nghệ sỹ luôn tìm tòi, sáng tạo những cái mới, NSƯT Vũ Ngoạn Hợp, Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã chuyển thể câu chuyện trong tranh “Đám cưới chuột” thành kịch bản một chương trình Xiếc mới đặc sắc và ấn tượng. Từ những hình ảnh trên một mặt phẳng khổ hẹp của tranh giấy dó, đường nét thể hiện chỉ với 5 màu sắc tự nhiên, bằng những tìm tòi, thể nghiệm sau gần 2 tháng dàn dựng, hơn 50 nghệ sỹ, diễn viên của Liên đoàn xiếc Việt Nam với tài năng, sự khéo léo của mình đã “vẽ” lại bức tranh đó trên một sân khấu rộng lớn với không gian 3 chiều trong khoảng thời gian 80 phút.

Các yếu tố về bối cảnh sân khấu, trang phục, đạo cụ, âm nhạc, ánh sáng đều được dàn dựng đậm không gian truyền thống. Từng diễn viên xiếc hoá thân thành những chú chuột thông minh, hoạt náo, thú vị, lần lượt xuất hiện trên sân khấu như được bước ra từ trong tranh, không thiếu bất kỳ một chi tiết, nhân vật nào: họ hàng nhà chuột, cô dâu, chú rể, ông mèo, lễ vật cống nạp, kiệu hoa… Mỗi nhân vật lại có phong cách, động tác thể hiện riêng: chuột đàn với vũ điệu đi săn, kỹ nghệ ăn cắp trứng của cô chuột nhà, nghệ thuật leo dây của chuột chiến binh, cậu chuột Tây với những trò tung hứng, tinh nghịch, ông mèo thể hiện vẻ hung dữ của kẻ mạnh qua các động tác nhào lộn… Hấp dẫn hơn là sự xuất hiện của chú chuột vi tính - sản vật của thời đại @ -  hài hước, nhanh nhẹn với vai trò kết nối, tạo sự liền mạch, xuyên suốt của câu chuyện. Đặc biệt, việc sử dụng kỹ thuật ảo thuật xiếc để biến đổi các lễ vật mà họ nhà chuột dâng lên ông mèo mang đến cho khán giả những giây phút hồi hộp, bất ngờ. Sự kết hợp nhuần nhuyễn, linh hoạt của các kỹ thuật: nhào lộn, đu dây, uốn dẻo, tung hứng, thăng bằng, ảo thuật, hề, xiếc thú... đã “vẽ” nên một bức tranh “Đám cưới chuột”  bằng ngôn ngữ xiếc sống động, trung thực và đặc sắc.

Ông Vũ Ngoạn Hợp chia sẻ: “Khi viết kịch bản và chỉ đạo nghệ thuật cho chương trình, chúng tôi muốn góp thêm một tiếng nói vào việc gìn giữ và phát triển nghệ thuật tranh dân gian Đông Hồ. Về nội dung tôi nghĩ đó là một cách hiểu và giải mã tranh dân gian Đông Hồ”. Trong khi đó, ngôn ngữ xiếc với thế mạnh riêng của nó không những nắm bắt, thể hiện đúng, trúng “cái bóng” của hình ảnh hiện lên trên giấy dó mà còn làm thăng hoa, nâng giá trị nghệ thuật vốn sẵn có của dòng tranh dân gian Đông Hồ. Chương trình đã thành công với bằng chứng là suốt 80 phút biểu diễn, cả rạp không một giây mất trật tự, tất cả khán giả đều hướng lên sân khấu, chăm chú dõi theo từng động tác của diễn viên. Hơn nữa, “Đám cưới chuột”  được “tung ra” đúng thời điểm chào Xuân Mậu Tý nên hiệu ứng càng cao.

Không phải là những người con của miền Kinh Bắc nhưng cả hai tác giả của hai khúc biến tấu tranh Đông Hồ nói trên đều khẳng định sẽ còn tiếp tục khai thác, “mỏ vàng quý giá” từ dòng tranh dân gian truyền thống này. Chắc chắn đây còn là nguồn cảm hứng bất tận, mảnh đất căng tràn sức sống cho lớp lớp thế hệ hậu sinh tiếp tục “cày xới” để sáng tạo những tác phẩm nghệ thuật bất ngờ.

ở một nơi nào đó giờ này có thể lại thêm một “hoạ sỹ” mới cặm cụi với tác phẩm mới của mình mà nguồn cảm hứng chủ đạo chính là tranh dân gian Đông Hồ...

Phóng sự dự thi của Thuỳ Vy - Thuận Cẩm