Lạm bàn về văn hóa và học vấn

Chuyện thứ nhất

Cô con dâu suốt ngày vất vả vì mấy sào ruộng, nhưng được cái tốt nết. Họ hàng làng xóm khen ông bà kén được con dâu hiền. Dù lo toan vun vén cho tổ ấm riêng nhưng lúc nào cô cũng quan tâm đến bữa ăn giấc ngủ của ông bà. Đưa con về bên ngoại thăm bố mẹ đẻ, cô cũng xin phép, đi đâu về, cô cũng có đồng quà tấm bánh cho bố mẹ chồng. Mẹ chồng lên chùa, bao giờ cô cũng lo cho mẹ nén hương, nải quả, món tiền công đức. Cô bảo ban con học giỏi, ngoan ngoãn và luôn dặn con không được quấy quả ông bà nội vì ông bà vất vả nhiều lại sức khỏe yếu. Chỉ có trình độ học vấn hết bậc trung học cơ sở, nhưng đường ăn nết ở của cô thì không chê vào đâu được. Đó là niềm vui, niềm tự hào của ông bà trong những năm tháng cuối đời.

Nhưng tạo hóa cũng chẳng cho ai được hết. Ông bà càng vui càng tự hào về cô con dâu cả bao nhiêu, thì càng buồn đối với cô con dâu thứ bấy nhiêu. Cô là giáo viên dạy văn, lại học Đại học tại chức để có bằng cử nhân. Không biết ở trường cô dạy dỗ thế nào chứ về đến nhà thì chán lắm. Mọi việc nhà như cơm nước, giặt giũ, con cái cô bắt chồng phải lo hết. Mẹ chồng thương con trai sang làm giúp thì cũng bị cô coi như ô sin. Một lần đứa con trai cô nghịch bị ngã, toạc cả trán, cô hầm hầm đến trước mặt mẹ chồng quát “Bà trông nó thế à, có xứng là bà không?”. Khổ thế đấy. Trẻ con nghịch bị ngã là chuyện thường, sao cô lại nói với bà như thế. Nghe làng xóm khen cô dâu cả biết đường ăn nết ở, cô bĩu môi: “ít học, thiếu văn hóa mới phải chịu thế chứ hay hớm gì”.

Phải chăng cô dâu thứ nghĩ mình học nhiều thì có văn hóa, muốn làm gì thì làm. Cô lại nhầm lẫn giữa văn hóa và học vấn rồi. Thảo nào, thỉnh thoảng ông bạn vong niên của tôi lại phải làm quan tòa để phân xử những bất hòa giữa vợ chồng cậu con thứ. Cũng buồn nhưng biết làm sao được.

Chuyện thứ hai

Cứ sau Tết Nguyên đán, vùng quê tôi nhộn nhịp hội làng. Đến ngày hội làng, cụ ông thì khăn đóng, áo the, cụ bà thì áo dài mớ ba mớ bảy, tươi cười đón khách. Họ là con người của một thời đã qua. Phần lớn họ không được đến trường và mù chữ. Khách đến chơi nhà, các cụ là những người đon đả, mời chào. Dù là khách trẻ, nhưng các cụ cứ xuýt xoa: “Quý hóa quá, chẳng mấy khi các ông, bà đến thăm nhà em...”. Có người bảo các cụ khách sáo, đáng bậc tuổi con cháu làm gì phải tự nhận là em. Nhưng tôi hỏi thăm, biết là cách xưng hô với khách xưa nay của làng là vậy. Rồi những miếng trầu cánh phượng đẹp nhất, những chén chè sen thơm ngon nhất được các cụ trịnh trọng đưa ra mời khách. Tôi biết những làng quan họ kết “chạ” với nhau, họ đối xử với nhau như anh em ruột thịt. Nhưng khi đến thăm nhau cả ngày thường cũng như ngày hội, chủ nhà bao giờ cũng đối đãi họ như khách, coi khách là bậc liền anh, liền chị và luôn nhận mình là em, có khi khách ít tuổi hơn mình. Cho nên trong lời ca vùng quan họ này vẫn có câu hát: “Em đi khắp bốn phương giời, chẳng đâu thanh lịch bằng người ở đây”. Có thể là chủ quan chăng, nhưng cũng chẳng sai. Từ những cụ ông, cụ bà của vùng quê này, tôi hiểu ra rằng, không phải cứ có học vấn cao là có cách ứng xử đẹp, có văn hóa.

Chuyện thứ ba

Năm học vừa qua Bộ Giáo dục và Đào tạo triển khai cuộc vận động “Hai không” với bốn nội dung, trong đó có nội dung thứ ba là chống vi phạm đạo đức nhà giáo. Đó là việc cần thiết. Vài năm qua, không ít nhà giáo không được giáo dục rèn luyện đến nơi đến chốn nên đã có những hành vi thiếu đạo đức trong mối quan hệ với đồng nghiệp, với học sinh, với nhân dân, làm xấu đi hình ảnh và vị thế nhà giáo trong con mắt của học sinh và nhân dân. Một số trường học đã có sáng tạo trong việc thực hiện nội dung này. Lãnh đạo những trường đó đã xây dựng những tiêu chuẩn về cách ứng xử có văn hóa của cán bộ, giáo viên trong trường, tổ chức cho giáo viên trong trường học tập, trở thành nghị quyết của đại hội công nhân viên chức đầu năm học, ai vi phạm sẽ bị cắt các danh hiệu thi đua. Nội dung các tiêu chuẩn ứng xử văn hóa của nhà giáo ngoài những quy định về ngôn ngữ giao tiếp, về trang phục đến trường còn được chia ra các nhóm quan hệ với học sinh, với đồng nghiệp, với cán bộ địa phương, với phụ huynh và nhân dân. Tất cả phải toát lên được các nhà giáo không chỉ là người có học vấn mà còn là người có văn hóa, chí ít cũng là trong ứng xử. Chẳng hạn việc xưng hô với học sinh, hiện nay cũng rất loạn. Có trường gọi học sinh là con, có trường gọi học sinh là em, có trường Mầm non gọi trẻ là cháu. Vậy nên chọn cách gọi nào thể hiện được tình cảm thầy trò, mang tính sư phạm và bảo đảm tính văn hóa? Theo một số nhà giáo nhiều kinh nghiệm, thì ở từng bậc học nên có cách gọi học sinh khác nhau. ở độ tuổi mẫu giáo và tiểu học có thể gọi học sinh là con được nhưng lên đến bậc trung học thì gọi học sinh là em là hay nhất, bởi các em đã lớn, gọi như vậy chứng tỏ sự tôn trọng các em và cũng không gây khó xử cho các thầy, cô giáo trẻ mới ra trường.

Văn hóa là một phạm trù hết sức rộng lớn. Trong đời sống vẫn có khi chúng ta nhầm lẫn phạm trù học vấn và văn hóa. Một người có học vấn cao chưa hẳn là người có văn hóa cao (văn hóa ứng xử chẳng hạn) và ngược lại. Học vấn có thể học trong nhà trường, còn văn hóa thì học cả đời, học từ đời sống.

Nguyễn Đình Tùng