Làng có nhiều nghệ nhân Quan họ tiêu biểu

Năm 2003, Bắc Ninh được Bộ Văn hóa-Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và du lịch) vinh danh 25 người đạt danh hiệu Nghệ nhân Quan họ tiêu biểu. Trong đó làng Quan họ Đào Xá, phường Phong Khê (TP Bắc Ninh) có 4 nghệ nhân. Sáu nghệ nhân được vinh danh là “Di sản nhân văn sống”, trong đó Đào Xá có cụ Nguyễn Thị Bé.

Tháng 4-2010, Bắc Ninh lại vinh danh 40 nghệ nhân Quan họ tiêu biểu nữa. Làng Quan họ Đào Xá lại có 4 cụ được vinh danh. Như vậy làng Quan họ gốc Đào Xá là một làng có nhiều nghệ nhân tiêu biểu của tỉnh Bắc Ninh. Các nghệ nhân đã phát huy truyền thống văn hoá Quan họ, dân ca Quan họ để giữ vững danh hiệu làng Quan họ gốc được xây đắp qua bề dầy lịch sử và từ đây sẽ lan tỏa Quan họ sang các làng khác.

Các nghệ nhân đều sinh ra ở gia đình có cha mẹ, ông bà chơi Quan họ. Cụ Nguyễn Thị Bé có mẹ là Nguyễn Thị Khảo, bà nội là Nguyễn Thị Năm là liền chị Quan họ nổi tiếng cả vùng. Cụ Nguyễn Thị Lựu thì có cả bố và mẹ chơi Quan họ. Thân phụ Nguyễn Văn Bổn, thân mẫu Nguyễn Thị Na chơi Quan họ với các liền anh, liền chị các làng Xuân Ái, Xuân Viên. Cụ Nguyễn Thị Hồng là thế hệ thứ hai trong gia đình có truyền thống sinh hoạt văn hoá Quan họ. Mẹ đẻ  cụ Nguyễn Thị Quyền là một liền chị Quan họ của làng. Cụ Nguyễn Văn Nhập cũng sinh ra trong một gia đình có truyền thống chơi Quan họ. Thân phụ cụ là cụ Nguyễn Văn Xướng dành nhà của mình làm nhà chứa bọn Quan họ nam ngõ Đình.

Được sống trong môi trường như vậy, các cụ được tiếp xúc với nghề chơi Quan họ từ rất sớm. Năm 13 tuổi, cụ Lựu đã được các chị nhớn trong làng để ý, động viên làm em bé theo học nghề chơi Quan họ ở nhà chứa cụ Màn. Năm 13 tuổi, cụ Nguyễn Thị Bé, cụ Nguyễn Thị Hồng được bà nội, rồi mẹ dạy ca hát, dạy cách thức giao tiếp Quan họ… Năm 17 tuổi, các cụ chính thức đi chơi Quan họ. Cụ Nguyễn Văn Nhập thì từ năm lên 9 tuổi đã cùng anh trai luyện giọng trong lúc lao động sản xuất nên năm 14 tuổi đã có chân trong bọn Quan họ xóm Đình, theo các anh nhớn đi hết hội này đến hội khác trong vùng.

Thôn Đào Xá có nghề làm giấy dó thủ công. Nghề làm giấy này thường phải phụ thuộc vào bàn tay tài hoa của những cô gái Quan họ Đào Xá. Ngày thì các chị xeo giấy, đêm lại tụ tập ở một nhà bóc giấy. Đây là điều kiện thuận lợi để Quan họ Đào Xá truyền dạy cho nhau hát Quan họ, lề lối chơi Quan họ. Vào những đêm trăng sáng, con trai, con gái Đào Xá lại tụ tập từng nhóm một, vừa bóc giấy vừa được các anh nhớn, chị nhớn luyện ca Quan họ và truyền dạy lề lối chơi Quan họ nữa. Nhờ được thường xuyên luyện tập như thế nên người Quan họ làng Đào Xá đã sáng tác và học được nhiều bài ca Quan họ mang đặc trưng Đào Xá, như những câu: Lệnh ngự, Chim khôn đỗ ngọn thầu dầu, Những là đáy bể mò kim, Đào non tới, Ca chữ… và học được cách giao tiếp của Quan họ.

Các nghệ nhân Quan họ Đào Xá cho biết, người chơi Quan họ phải có giọng hát tốt, thuộc nhiều bài hát và đặc biệt là phải thường xuyên tu dưỡng, rèn luyện để có vốn hiểu biết về các mặt hoạt động Quan họ, để có tâm hồn trong sáng, tình cảm chân thực. Chỉ khi nào biết trọng nhau vì nết, mến nhau vì tình, say nhau giọng nói, câu ca, khi ấy mới hoà mình được vào cuộc chơi Quan họ.

Học tập dân ca Quan họ không phải là chuyện dễ. Người chơi Quan họ phải học thuộc hàng trăm giọng Quan họ khác nhau, mỗi giọng lại phải thuộc câu ra và câu đối. Quan họ có trên 200 giọng nên việc học thuộc là rất khó khăn, khó nhất là giọng cổ, tức giọng lề lối. Khi đã có vốn về bài hát thì lại phải tìm hiểu kỹ lề lối quy định trong các hình thức ca hát. Hát chúc, hát mừng, hát thờ, hát hội, cát canh đều có những quy định riêng đòi hỏi người chơi Quan họ phải tinh tường.

Học tập cách giao tiếp Quan họ cũng là nội dung rất quan trọng đối với người chơi Quan họ. Giao tiếp của người Quan họ phải lịch thiệp, tao nhã biểu hiện ra bằng những câu nói vừa mộc mạc, chân chất vừa giàu tính văn chương. Những liền anh, liền chị được anh nhớn, chị nhớn truyền dạy cặn kẽ về mọi lĩnh vực giao tiếp của Quan họ, từ khi hai bọn Quan họ kết bạn mới gặp nhau, trong việc mời trầu đến mời bạn xơi cơm Quan họ v.v…

Câu lạc bộ Quan họ Đào Xá được thành lập nhiều năm nay. Các nghệ nhân Quan họ, nhất là những nghệ nhân Quan họ tiêu biểu đã có công truyền dạy dân ca Quan họ, văn hoá Quan họ cho những “nghệ sỹ trẻ Quan họ làng” tận tình, chu đáo. Câu lạc bộ Quan họ Đào Xá có gần 30 người ở lứa tuổi từ 20 đến trên 80. Được sự dìu dắt của các nghệ nhân, Quan họ Đào Xá giành được nhiều giải thưởng trong các kỳ thi hát Quan họ của tỉnh. Đầu năm 2010, cặp anh hai Nguyễn Văn Cứ và Kim Nguyễn Vũ đã giành được giải nhì trong kỳ thi quan họ đầu xuân của tỉnh Bắc Ninh. Giọng ca và cách giao tiếp của Quan họ Đào Xá ở những kỳ hội Lim đã làm say đắm nhiều khách trong nước và quốc tế. Nhờ thế mà Quan họ Đào Xá luôn luôn được trường tồn và lan toả.

Ngoài dìu dắt Quan họ làng, nghệ nhân Quan họ Đào Xá còn có công đóng góp xây dựng Nhà hát Quan họ của tỉnh. Lớp diễn viên, nhạc công nhà hát Quan họ được các cụ truyền dạy vào những năm 1969-1970, hiện nay đã trở thành những cán bộ quản lý văn hoá nghệ thuật, những nghệ sỹ ưu tú… Các cụ còn đóng góp giúp đỡ một số nhà nghiên cứu hoàn thành các công trình nghiên cứu khoa học về văn hoá Quan họ, dân ca Quan họ. Nối tiếp truyền thống ấy, hiện nay các liền anh, liền chị Quan họ Đào Xá lại đi nhiều nơi truyền dậy dân ca Quan họ cho các địa phương trong tỉnh và một số tỉnh bạn.