Làng Lạc Thổ, văn hiến và khoa bảng

Nằm ven sông Đuống, làng Lạc Thổ thuộc phường Hồ, thị xã Thuận Thành là một vùng quê yên ả với những mái ngói, đình làng cổ kính, cảnh quan thiên nhiên bình dị mang nét đẹp của làng quê Việt Nam. Vua Tự Đức triều Nguyễn từng phong danh hiệu: “Mỹ tục khải phong”, tôn vinh nét đẹp văn hoá, văn hiến của làng.

Với lợi thế trên bến dưới thuyền, dân làng có điều kiện phát triển kinh tế đa dạng, vừa làm nông vừa buôn bán. Kinh tế phát triển thì việc học cũng phát triển theo. Lạc Thổ là một trong những vùng đất văn hiến - khoa bảng nổi tiếng trên đất Bắc Ninh - Kinh Bắc thời xưa, có số Tiến sĩ đỗ đạt thời phong kiến từ 5 người trở lên. Theo số liệu thống kê tại Văn Chỉ của làng, số cử nhân ở Lạc Thổ thời phong kiến có trên 50 người, nhiều người đỗ tú tài, riêng Tiến sĩ có 7 người. Tiêu biểu đỗ đạt cao có cụ Dương Như Châu đỗ đầu kỳ thi đình thời Lê Thánh Tông trong khoa thi năm 1505, thời Lê Uy Mục cũng có 2 người cùng đỗ Tiến sĩ của khoa thi ấy.
Năm 1535, khoa thi cả nước có 32 vị thi đỗ Tiến sĩ, thì riêng làng Lạc Thổ có 3 vị đỗ đạt cao. Trong số 50 cử nhân, cụ Nguyễn Xuân Liêm xếp thứ 15... Tên tuổi các bậc tài nhân đều được ghi danh trên bia đá, hiện lưu giữ ở Văn Chỉ của làng. Năm 1786, do một biến cố triều đình nhà Lê ban chiếu “Vô hữu làng Lạc Thổ”, các công trình Văn hóa, tín ngưỡng trong đó có Văn Chỉ bị tàn phá. Sau đó, bà Tá Thị Hoa (con gái làng Lạc Thổ là vợ của một vị Quận Công) đứng ra lập “Cầu Chiêu” chiêu mộ dân từng phải li biệt quê hương tránh họa về xây dựng khôi phục lại làng Lạc Thổ, hiện ở làng vẫn còn di tích Cầu Chiêu và tấm bia ghi lại công đức của bà...
Về dự hội làng vào đầu xuân, chúng tôi được ông Khúc Đình Tính, người có nhiều công đóng góp tu tạo, khôi phục lại ngôi Đình Lạc Thổ và những hoạt động văn hóa, văn nghệ dân gian truyền thống của lễ hội Đình làng, giải nghĩa đôi câu đối do cụ Cử nhân, từng là Tiên chỉ làng Lạc Thổ, Nguyễn Xuân Điềm (cụ cử Điềm), viết:
Biệt chiếm trung khu, hữu đình hữu  tự, hữu tứ đạt Long cù, quân tử đình xa ưng nhãn quát
Nghiễm nhiên phương diện, chi thị chi giang, chi trùng đê địa hiểm, gian hùng đáo xứ diệc hồn tiêu.
Dịch nghĩa:
Riêng một cõi trời, có đình có chùa, bốn phương khoáng đạt thế rồng, quân tử dừng xe thỏa nguyện phóng tầm mắt;
Uy nghi một phương, đây chợ đây sông, đê quai ôm đê chính địa thế hiểm trở, gian hùng đến đây hồn xiêu phách lạc.
Làng Lạc Thổ còn nổi tiếng bởi giống gà Hồ (giống gà tiến Vua). Từ xa xưa, làng Hồ có tục thi gà giữa các giáp với nhau trong ngày hội làng (mồng mười tháng hai âm lịch hàng năm). Gà trống dự thi phải có đầu gộc (to xù xì như gộc tre), mào xuýt hoặc mào hoa đơn, sắc lông nền nã đen óng như màu lĩnh hoặc mận chín, đuôi nơm, chân cao, mình trường, ngực nở, cổ tròn. Gà mái dự thi phải có mã thó (lông màu đất thó) hay mã nhãn (màu quả nhãn), mào xuýt, thân săn chắc, bảo đảm mắn đẻ. Giáp nào ăn giải là năm đó sẽ làm ăn thịnh vượng hơn các giáp khác. Theo quan niệm này, hàng năm các giáp đều cắt cử người chọn gà giống tốt, nuôi vỗ cẩn thận để ăn giải hội làng.
Lạc Thổ còn có hội thả chim bồ câu bay. Nuôi chim hội phải bỏ công rất tốn kém, chăm sóc công phu. Ngày xưa, ai giật giải thì được miễn phu phen tạp dịch một năm, ngày nay giải chỉ mang tính chất tượng trưng ghi nhận trình độ, công lao của người có thú vui tao nhã này. Ấy vậy mà làng có tới trên 30 nhà nuôi chim hội, mỗi đàn có từ 20 đến 40 con, hội thi còn hấp dẫn những người mê chơi chim hội của các vùng quê khác đến tham dự.
Với truyền thống thi thư, khoa bảng, Lạc Thổ luôn gìn giữ bản sắc văn hóa với dân trí cao, thông qua Hội Cờ đầu xuân trong những ngày hội làng. Tương truyền, vào thời Đại Việt có trạng cờ Vũ Huyên (một kỳ vương của Trung Quốc) theo thuyền buôn cắm sào ở Lạc Thổ thách đấu. Các cao thủ trong vùng đến so tài đều bị đánh bại. Một cụ già làng Lạc Thổ cứ lặng lẽ quan sát để tìm ra điểm yếu của đối phương. Cụ già Lạc Thổ nhận đấu. Vừa bày quân xong, cụ già nói “Tôi là chủ, xin chấp tiên sinh một xe”, đoạn cầm quân cờ ném ra sông. Kỳ vương Trung Quốc phần hồi hộp tưởng là chạm trán Trạng cờ Đại Việt, phần tiếc mất quân cờ ngà voi vua ban nên để thua, vội vã rút chạy khỏi bến sông Lạc Thổ, cho thuyền đi nơi khác.