Làng Đương Xá và truyền thuyết về Bà Chúa Sành

Đã từ lâu dân gian xứ Kinh Bắc truyền tụng nhau về “Bà Chúa Sành” ở vùng ven cửa sông Ngũ Huyện Khê. Nằm bên đôi bờ con sông thiên cổ và chân dãy núi Quả Cảm là một vệt các làng cổ như Đặng Xá, Xuân Đồng, Xuân Viên, Xuân ái, Quả Cảm, Viêm Xá. Theo truyền thuyết Bà Chúa Sành, đó là những làng cổ, ngoài nghề nông ra còn có các nghề thủ công và còn là những làng Quan họ gốc nổi tiếng. Và truyền thuyết Bà Chúa Sành đã tìm thấy gốc tích từ làng Đương Xá.

Làng Đương Xá, xưa có tên Đặng Xá, nay là Đương Xá thuộc xã Vạn An, thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh. Làng Đặng Xá nằm trên đỉnh các mỏm núi thấp như Càn Sơn, Chiềng Sơn, Ba Lăm và vắt ngang con sông cổ Ngũ Huyện Khê. Nơi đây vừa có núi, có sông, trên bến dưới thuyền nên từ ngàn xưa cư dân Việt cổ đã về đây sinh cơ lập nghiệp. Trải thăng trầm lịch sử, người dân nơi đây đã luôn đoàn kết bên nhau để tạo dựng nên làng xóm trù mật và văn hiến.

Đến ngày nay, dấu ấn về làng Đặng Xá trù mật, văn hiến vẫn còn đó ở tên đất, tên làng, di tích lịch sử, những thuần phong mỹ tục. Đặng Xá có quần thể di tích đình, đền, chùa từng được dân gian biết đến: Đình thờ thần “Cao Sơn đại vương” (thần Núi) còn phối thờ đức “Vua Bà”. Đền (nghè) thờ Vua Bà. Chùa Linh Quang nổi tiếng với hội hát Quan họ. Chùa Thanh Lãng còn bảo lưu nguyên công trình kiến trúc thời Nguyễn chạm khắc đẹp lộng lẫy. Đặc sắc hơn cả về văn hiến của Đặng Xá là truyền thuyết Bà Chúa Sành được nhiều thời truyền tụng. Mãi cho tới gần đây, truyền thuyết Bà Chúa Sành đã được soi sáng bằng việc các nhà khảo cổ học phát hiện và khai quật khu lò gốm cổ thuộc thôn Đương Xá. Khu lò gốm cổ nằm trên Bãi Lăm, ngay sát mép nước sông Ngũ Huyện Khê. Tại khu lò gốm này, các nhà khảo cổ học đã phát hiện thấy dấu tích của 9 lò gốm, trong đó 2 lò còn nguyên hình. Đó là loại lò “cóc” được khoét thẳng vào lòng núi đất, lấy tre, gỗ chống và lấy đất trát bên ngoài vòm lò. Các lò có chiều cao từ 4,6-5,0m, rộng từ 2,5-3,0m, cửa lò rộng 1,4m và có hai ống khói. Trong một số lò còn nguyên các chồng bát đĩa, vò, lọ, chậu, âu... Sản phẩm gốm Đương Xá là đồ dùng trong sinh hoạt như: âu, vò, lọ, chậu, bát, đĩa… với nhiều kiểu dáng khác nhau. Phần lớn là đồ sành, xương gốm dày, chưa có men. Những sản phẩm âu, vò, lọ có hoa văn hình sóng nước và văn thừng. Một số sản phẩm có men màu xám tro, vàng ngà. Qua kết quả nghiên cứu của các nhà khảo cổ học thì gốm Đương Xá có niên đại vào thế kỷ IX và kéo dài đến thế kỷ X (tương đương với thời Đinh-Lê) và là một trung tâm gốm cổ rất lớn của xứ Kinh Bắc. Có nhà nghiên cứu cho rằng dòng gốm Đương Xá có trước dòng gốm Phù Lãng và Thổ Hà và là tiền đề cho gốm thời Lý-Trần phát triển rực rỡ.

Nghề gốm cổ Đương Xá không còn nữa, nhưng di sản văn hóa vật chất và tinh thần còn để lại. Đó là dấu tích khu lò gốm cổ được xác định là một di tích khảo cổ học quý hiếm ở tỉnh Bắc Ninh và đặc biệt truyền thuyết Bà Chúa Sành chính là dấu ấn của nghề làm gốm Đương Xá. Song trải nhiều năm, truyền thuyết Bà Chúa Sành đã được phủ lên nhiều lớp văn hóa, nên được dân gian kể lại với nhiều nội dung khác nhau. Hơn nữa, Đặng Xá còn là một làng Quan họ gốc nổi tiếng, vì vậy mà có cả truyền thuyết kể rằng Bà Chúa Sành có giọng hát Quan họ ngọt ngào, say đắm làm say mê vua Cổ Loa v.v…

Với giá trị nhiều mặt của khu lò gốm cổ Đương Xá, năm 2000 Viện Khảo Cổ học, nhà khảo cổ học Nhật Bản Nishimura, Sở VHTT Bắc Ninh đã phối hợp với chính quyền địa phương xây dựng một nhà trưng bày bảo tàng tại chỗ để bảo vệ hai lò gốm cổ và giới thiệu khu lò gốm cổ Đương Xá.

Về với Đương Xá là về với vùng đất văn hóa dân gian đầy ắp những huyền tích, truyền thuyết, giai thoại kể về con người nơi đây đã từng khai ấp lập làng, làm ruộng, làm nghề thủ công, đánh giặc giữ nước và là một làng Quan họ gốc nổi tiếng. Truyền thuyết Bà Chúa Sành là kết tinh ngàn năm cả lớp văn hóa làng nghề và lớp văn hóa Quan họ và đây chính là nét văn hiến tiêu biểu của địa phương và xứ Kinh Bắc-Bắc Ninh.

Đỗ Thị Thuỷ

Ban quản lý di tích tỉnh