Lễ hội làng Diềm và huyền tích Thủy tổ Quan họ

Dẫu chỉ mang tính chất hội làng nhưng lễ hội làng Diềm luôn là điểm hẹn du xuân của hàng nghìn, hàng vạn du khách thập phương.

Mỗi năm, làng Diềm có đến 4 lễ hội vào các tháng Giêng, Hai, Ba, Tám và điều đặc biệt là lễ hội nào cũng có các hoạt động ca hát Quan họ theo lề lối truyền thống. Trong đó, lễ hội đền Vua Bà vào ngày 6 tháng 2 (âm lịch) thường được người dân tổ chức mở hội đón khách. Truyền rằng, ngày khai hội là ngày Vua Bà được trời giáng xuống ấp Viêm Trang, làng Viêm Xá ngày nay. Bà là công chúa con gái vua Hùng Vương. Khi bà xấp xỉ tới tuần cập kê, có rất nhiều người đến cầu hôn. Vua cha liền tổ chức hội cướp cầu để chọn phò mã nhưng bà không ưng thuận lấy người thắng cuộc mà xin với vua cha cho đi chu du trong nước. Bà và các thị nữ vừa rời khỏi kinh thành thì có cơn giông mưa to, gió lớn ập đến, cuốn cả đoàn người lên trời, rồi lại giáng xuống ấp Viêm Trang.

Thủa ấy, Viêm Trang là một vùng hoang dã nên bà cho khai phá đất hoang, bờ bãi, lập lên đồng ruộng, xóm làng. Bà dạy người dân nơi đây cách làm ruộng, trồng dâu nuôi tằm, trồng mía kéo mật. Đặc biệt, bà sáng tác ra các bài ca Quan họ rồi dạy dân hát. Sau khi bà mất, dân làng lập đền thờ và tôn vinh bà là đức Vương Mẫu, Vua Bà-Thủy tổ Quan họ.

Xung quanh hình tượng Vua Bà tôn kính, người làng Diềm còn lưu truyền nhiều câu chuyện thú vị khác như bà là vợ thứ của Chúa Trịnh, vốn là một cô thôn nữ cắt cỏ ven sông Cầu có nhan sắc nghiêng nước nghiêng thành, vừa có tài liên tưởng thông minh vừa hát hay. Sau khi được Chúa Trịnh đưa về cung làm thứ phi, bà đã về làng Diềm sống, sáng tác ra các bài ca đối đáp rồi dạy nam thanh, nữ tú trong làng ca hát.

Một tích khác thì truyền, bà là vợ vua Thủy Tề, vốn là cô gái xinh đẹp của làng Diềm tên là Nhữ Nương có giọng hát hay, sáng tác nhiều bài ca đối đáp và hàng ngày cô chuyên hái dâu ở bãi ven sông Cầu. Một lần, vua Thủy Tề đi tuần thú qua mê sắc đẹp và giọng hát của Nhữ Nương tìm cách đưa về cung lấy làm vợ.

Dân gian còn truyền một tích rằng, bà là Nhũ Hương nuôi giữ hoàng tử. Vào thời nhà Lê, có hoàng tử khi mới sinh khóc suốt ngày đêm không ai có thể dỗ nín. Hoàng hậu nằm ngủ mơ thấy có người mách phải tìm được người đàn bà có ba vú và sữa thơm thì mới dỗ được. Một hôm, Vua và Hoàng hậu đi tới vùng Kinh Bắc chợt nghe có tiếng hát của cô gái cắt cỏ “ Tay cầm vòng giá nghênh ngang/Tôi cầm bán nguyệt mở mang tứ thành”. Thấy làm lạ, vua cho dò hỏi mới hay đó chính là người đàn bà có ba vú và sữa thơm nên đưa ngay về cung.  Cô gái vừa cho hoàng tử bú thì nín ngay nên Vua phong là “Nhũ Hương”.

Sau đó, Nhũ Hương về làng Diềm dạy dân hát, tiếng hát ấy là Quan họ. Nhưng dẫu là truyền tích nào thì các câu chuyện dân gian truyền kể về vị Thủy tổ Quan họ luôn là một cô gái xinh đẹp, có giọng hát hay, sáng tác nhiều bài dạy dân hát. Khi mất, được người dân lập đền thờ và tôn vinh là Thủy tổ Quan họ.

Lễ hội làng Diềm thường được bắt đầu với nghi thức mở cửa đền Vua Bà-Thủy tổ của Dân ca quan họ Bắc Ninh. Ngày chính hội là mùng 6 tháng hai lịch âm nhưng từ chiều mùng 5, dân làng tổ chức lễ mở cửa đền và lễ dâng hương, lễ cầu mưa rửa đền. Theo tuần tự, dân làng tổ chức lấy nước ở giếng Ngọc trong đền làm lễ rước nước quanh làng, qua đình làng, đền Cùng rồi lại quay về đền Vua Bà. Sáng ngày mùng 6, dân làng làm lễ tế thần và bao giờ cũng có hát Quan họ thờ để ca ngợi công đức Vua Bà, cầu mưa thuận gió hoà cho mùa màng bội thu.

Hát thờ trong đền Vua Bà chỉ sử dụng giọng La rằng với sự tham gia của các bọn Quan họ của làng và các bọn Quan họ kết bạn ở Hoài Thị, Đống Cao. Tại sân khấu ngoài trời trung tâm lễ hội, các liền anh liền chị tái dựng và diễn lại sự tích Vua Bà mở hội ngày xuân với những làn điệu Quan họ thuộc hệ thống giọng lẻ, giọng vặt.

Trảy hội Diềm, người dân và du khách hòa mình trong một không gian được bao phủ đậm đặc chất Quan họ ngọt ngào, đằm thắm, mặn nghĩa đượm tình. Suốt những ngày diễn ra lễ hội, ngoài ao làng, cửa đình, cửa đền rồi vào sâu các ngõ ngách trong làng đến gia đình các nghệ nhân Quan họ đều vọng vang tiếng hát còn nguyên vẹn lối xưa. Say mê nhất là những canh hát thâu đêm theo giọng cổ lề lối vừa mẫu mực vừa sang trọng.

Sở dĩ, làng Diềm còn giữ gìn được những lối sinh hoạt văn hóa truyền thống đặc sắc như vậy là bởi vừa duy trì được các mối quan hệ giao lưu vốn có, vừa mở rộng giao lưu với Quan họ các làng lân cận nên vào ngày hội các bọn Quan họ trong vùng đến tham dự rất đông. Bên cạnh hoạt động ca hát Quan họ thì những trò chơi dân gian như thi đấu vật, cướp cầu, đánh đu… hay thưởng thức món bánh khúc thơm bùi giản dị cũng sẽ khiến du khách có thêm nhiều trải nghiệm cảm xúc khó quên.

Về với hội Diềm, du khách không chỉ được thưởng thức vẻ đẹp tinh túy của sinh hoạt Quan họ truyền thống mà còn được sống trong một bầu không gian văn hóa đậm chất Kinh Bắc trữ tình và mặn nồng tình nghĩa của những con người thật thà, chất phác chẳng muốn ca câu giã bạn…