Mênh mang yêu dấu Đông Ngàn

Huyện Đông Ngàn hay Phủ Từ Sơn xưa, đều là tên quê hương thân thương của tôi một vùng đất cổ, có dân đến lập cư khai phá mấy ngàn năm trước, vì vậy nơi đây đã có hàng trăm nghề truyền thống đã qua hàng nghìn đời được người dân quê tôi gìn giữ, truyền lại. Ngược dòng thời gian, lần theo các thần tích, thần phả, truyền thuyết, lời dân ca ca dao, thành ngữ tục ngữ… tôi thấy lịch sử quê hương mình sao mà mênh mang lắm điều kỳ thú. Người dân quê tôi chất phác, cần cù, mà tâm hồn cũng thật lãng mạn, tươi trong, trữ tình đến ngỡ ngàng kỳ lạ. Tâm trí tôi, tâm hồn tôi, luôn như ngây ngất trong những tâm tình khao khát ấy của các tiền nhân đã yêu say mê với cuộc sống trên mảnh đất này.
Ôi Phủ Từ, ôi Đông Ngàn, như thầm thì trong mỗi sợi dây tâm thức của tôi khi nhớ, khi hoài niệm hay khi đi tìm tòi những tư liệu xa xưa. Thì ra… từ xa xưa kia, nó đã được định hình, vẽ ra trong câu ca “Đông ngạn tĩnh nhất khu” của một lời sấm ở miền quê châu thổ này. Vâng, “Đông ngạn” chính là ở bờ phía đông của con sông Cái (sông Hồng), tức là vùng của các con sông Thiên Đức, sông Tiêu Tương... Còn “Tĩnh nhất Khu” thì rõ rồi, nơi đây xa các trung tâm chính quyền thời Bắc thuộc như Luy Lâu, Tống Bình, thì ít khi bị can qua khói lửa, nhưng nó cũng chẳng xa xôi hẻo lánh gì, nên cũng làm ăn thanh bình, sầm uất là phải. Đông Ngàn xưa mầu mỡ, trù phú suốt bao đời là bởi nhờ phù sa bồi đắp của các con sông Thiên Đức (sông Đuống), sông Tiêu Tương, Sông Ngũ Huyện Khê, sông Tào Khê... làm nên. Biết bao những đầm lầy, rừng rú rậm rạp, cùng các gò đồi, qua bao năm tháng lịch sử và dưới sức khai phá miệt mài, bền bỉ của người dân quê tôi mà đã trở lên là các làng mạc đông đúc, sầm uất tươi vui và ruộng vườn trù phú, góp phần làm nên sự giầu có của một vùng Phủ Từ Sơn, thuộc Bắc Ninh, Kinh Bắc hào hoa xưa. Ngày nay nhiều con sông, con ngòi đã mất dòng, mất bóng, nhưng chúng vẫn cứ chảy dạt dào trong tâm thức của người dân Đông Ngàn. Con sông Thiên Đức (sông Đuống) thì được mở rộng, khơi sâu, nạo vét làm thủy lợi là nhờ sự quan tâm của các quan Doanh Điền Sứ yêu dân như Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Tư Giản… Giờ đây con sông Đuống chăm chỉ, đưa nước, phù sa đi nuôi dưỡng cho các cánh đồng mầu mỡ của quê tôi, cho lúa ngô cứ luôn mướt xanh lên tươi tốt.
Làng nào của Đông Ngàn- Phủ Từ cũng có một tên nôm thân thương, gần gũi để gọi, để nhớ về một tích xa xưa nào đó của làng hay một nghề ơn nghĩa đã cứu đói, cứu chết cho làng trong thời bĩ cực, như Kẻ Giầu, Kẻ Báng, Kẻ Sặt, Kẻ Sậy, Kẻ Ngõa, Kẻ Cời... Còn thần hoàng làng với đình, chùa, đền, miếu thì phong phú vô kể với bao truyền thuyết, dấu tích, sự tích thần kỳ…! Như Thần Hoàng Làng của Đình Bảng là ba vị đại vương và lục tổ của sáu dòng họ có công dựng làng. Hai ông danh tướng Trương Hống, Trương Hát của Triệu Việt Vương cũng được nhiều làng thờ làm Thần Hoàng làng… Bia văn chỉ hay hương hiền từ là chỗ cao quí tự hào để ghi nhớ công lao xây làng, giúp làng của các tiền nhân, hay đề cao những người có khoa bảng làm rạng danh cho làng. Mùa xuân đi hội các làng, tôi hay thường ghé thăm những chốn này. Cùng với hương mùa xuân, hương hội hè tế lễ, tôi còn thấy ngào ngạt thơm lên hương văn hóa, văn hiến của miền quê tôi, và cả với hương của các hồn thơm nghĩa tình của các tiền nhân hào kiệt, mà lòng tôi cứ kính cẩn, trìu mến xiết bao! Hình như đó cũng là một cái duyên yêu của mùa xuân lễ hội ở quê tôi, nó cho lòng tôi cứ muốn vui trải ra, hong phơi nhớ nhung, rồi nâng niu cất giữ, để lại hẹn đến các mùa sau.

Mùa xuân Kinh Bắc, mùa xuân quê tôi: Đông Ngàn- Phủ Từ, cứ hay cho tôi chộn rộn mỗi khi ở phương xa nghĩ về, và lại háo hức yêu nhớ lắm, vô cùng! Ôi, những em gái quê tôi, lại nón thúng quai thao, lại áo tứ thân duyên dáng, lại với thắt lưng bao xanh, chít khăn mỏ quạ ra hát “người ơi người ở đừng về” sao mà tha thiết thế, sao mà nhớ nhung làm vậy? Và mỗi cổng làng lại vui đón bước chân tôi qua, rồi để lòng tôi bao bồi hồi suy tư, suy nghĩ về từng dấu vết rêu phong của những năm tháng lịch sử của mỗi làng, của quê hương và khơi lên niềm tự hào…
 Kia… bên rừng làng Báng, làng Sặt của thuở nào như vẫn còn thấp thoáng bóng những liên lạc, do thám của nghĩa quân Đề Thám làm cho tổng Đốc Lê Hoan cùng lũ quan thầy Pháp phải mất ăn mất ngủ. Kia… dòng Tiêu Tương như còn bóng thuyền rồng của vua Lý rẽ về thăm quê, thăm đền miếu nơi Cổ Pháp, hay xuôi lên núi Tiêu, núi Lim để đọc sách, ngâm thơ. Kia… chợ Giầu mai vào phiên đông quá, khách phương xa về trọ từ những chiều hôm trước, bóng đã dấp díu trên con đường đá xanh đặc biệt của làng. Kia… Trang Bà Liệt  (Sặt Đồng, hay Trang Liệt đó), là ngôi làng ngăn nắp ngõ thôn, đoàn kết nhau lắm, có bốn cái cổng làng quí, trên đều có các đại tự ghi phương châm cách sống của người làng: “Đi ít về nhiều”, “Khách tới làng là bạn”… Còn… kia núi Tiêu, có chùa Tiêu cổ kính đứng soi bóng bên dòng sông Tiêu Tương bao đời, nay sông Tiêu Tương không còn nữa nhưng nó vẫn để lại một đoạn lưu tình nước xanh trong lành trước chùa Tiêu. Nơi đây còn có một tin thú vị, đó là xã Tương Giang, đang được các nhà nghiên cứu nghi vấn là nơi tọa lạc của thành cổ Long Biên thời buổi đầu Bắc Thuộc (Long Biên cùng với Luy Lâu, chỉ có hai nơi này là quận trị cai quản Giao Chỉ nước ta thời Bắc Thuộc). Nghiên cứu này dựa trên nhiều chứng tích liên quan và rất phù hợp với mô tả địa lý của thành Long Biên so với nơi nhà Tùy xây thành Tống Bình sau này. Kia… làng Vĩnh Kiều, tổng Tam Sơn là những làng vang danh đại khoa, thơm mùi danh gia vọng tộc của một thời đã vọng trọng bút nghiên, cửa Khổng sân Trình. Kia… đường Ngô Gia Tự, đường Nguyễn Văn Cừ, bóng láng nhựa đường rải, dẫn về nhà lưu niệm của các ông ở quê làm cho tôi luôn tự hào về Đông Ngàn quê hương có hai nhà tiền bối cách mạng đuổi Pháp thuở ban đầu. Tôi đã bao lần ngưỡng mộ thử hình dung ra những người trai tuổi trẻ đầy nhiệt huyết, yêu dân yêu nước, quyết rời gia đình yên ấm khá giả, để ra đi cứu nước trên những con đường quê bùn đất ngày ấy mà lòng đầy thán phục và kính phục!
   Phủ Từ Sơn quê tôi được định danh ở thế kỷ 15 trong Thừa Tuyên Kinh Bắc cùng với ba phủ khác là: Thuận An, Bắc Hà, Lạng Giang. Sau Thừa Tuyên Kinh Bắc được đổi là xứ Kinh Bắc, Trấn Kinh Bắc, rồi Bắc Ninh. Thời nào thì huyện Đông Ngàn, Phủ Từ Sơn cũng là một nơi đất đẹp, đất giầu, đất có danh tiếng. “Tam cổ, ngũ phù” hồi nào nay còn một cổ ba phù đó là: Cổ Pháp, Phù Lưu, Phù Chẩn, Phù Khê, do nhường đất sang cho Gia Lâm (Hà Nội). Còn “Đông Ngàn tĩnh nhất khu” thì vẫn vậy, yên bình, trù phú và đều phát triển, nay là một thành phố tỏa sáng của Bắc Ninh, trong một tương lai không xa còn là đô thị lớn của đất nước.