Nét chấm phá khó phai

Mới đây, nhà thơ Nguyễn Thanh Kim vừa xuất bản tập “Theo những mùa trăng”, phần tản văn, chiếm hơn trăm trang sách.

Đã là người cầm bút, thì ai chả có cái thú mê đọc sách. “Cái thú đọc sách tôi mê từ nhỏ. Con chữ li ti như kiến bò trên mặt giấy có sức ám ảnh lạ kỳ”. Cái thú mê đọc, đến nỗi “Có lúc còn xúc trộm gạo nhà bán cho mấy bà hàng xáo để lấy tiền mua sách”. Điều gì bí hiểm trong những con chữ trên trang sách kia, để rồi Nguyễn Thanh Kim tự thú “Khóc khi nhân vật có số kiếp lỡ làng, vui khi người hiền được sum vầy đoàn tụ, giận ghét kẻ ác làm điều xấu...”. Thật tiếc, thời buổi bây giờ, văn hóa đọc đang bị giảm sút tới mức báo động.

Người dân nước ta, ngày tết, vẫn là thời khắc nôn nao lòng người. Nguyễn Thanh Kim nghĩ về tết, là nhớ về người cha cần mẫn của mình “Cứ nhìn dáng cha tôi cặm cụi ngâm gạo, nhặt vỏ đỗ, ướp thịt cùng nước mắm, hồ tiêu cũng đủ thấy ông là người cẩn thận, tỉ mỉ biết nhường nào”. Không nói về người cha công việc làm ăn ra sao, nhưng qua đôi dòng phác họa hình ảnh người cha trong ngày tết, người đọc cũng đủ hình dung gia cảnh ở phố thị nghèo, sống bằng nghề thủ công nghèo nào đó. Cái không khí gia đình tiểu thị dân, cũng đủ gợi sự ấm áp “Khi ngoài trời se lạnh, mưa bụi lây rây, khói sương e ấp trên các ngọn cây trụi lá... cả nhà ai cũng cảm thấy ấm lòng khi ông trịnh trọng bưng lên mâm cỗ đặt trên bàn thờ”. Chỉ bằng đôi nét đơn sơ cảnh tết, người đọc cũng đủ cảm nhận, trân trọng và gìn giữ những sự ấm cúng của gia phong nếp nhà.
 Qua tản văn Cây vối vườn bà, lại thêm thấy cái phong vị bình yên của một gia đình ven phố thị. Tác giả cho người đọc biết, bà ngoại từng đi bán nước vối ở chợ trong phố. Cây vối bờ ao, cũng là nguồn thu nho nhỏ cho bà. Vì thế, cây vối như một thành viên được yêu thương trong gia đình “Có hôm mẹ tôi cắt nhành tỉa lá, cây vối xanh tươi thế mà bây giờ nhựa ứa ròng ròng. Mẹ tôi lấy bùn trát vào chỗ nhựa ứa cho cây khỏi đau”. Có một món ẩm thực dân dã, mà chỉ có các tỉnh phía Bắc mới có, ấy là trám bùi. Cái món ăn của người dân nghèo, lại thành nỗi nhớ. “Chao ôi, trám bổ đôi ngâm trong nước sạch cho đỡ chát rồi kho cá... Vị bùi của trám quyện với cái đặm của cá, của tương qua lửa, ai đã thưởng thức một lần khó có thể quên. Nhất là nồi cá kho trám vùi trong lửa trấu qua đêm, thì tôi tuyên bố với bàn dân thiên hạ rằng, chẳng có thứ thức ăn nào ngon bằng”. Tản văn, có lợi thế được nói trực diện cái nghĩ cái cảm của mình. Nó không phải nhờ ngôn ngữ nhân vật như trong tiểu thuyết. Cũng không phải nhờ cái kết cấu thắt nút, mở nút, hoặc tình huống bất chợt như trong truyện ngắn. Tản văn như lát cắt bất chợt về người, về cảnh, nhưng gây ấn tượng mạnh cho người đọc.
Có gì khắc khoải hơn tiếng cuốc kêu? Hình tượng con cuốc chui lủi trong bụi tre, như thân phận một kiếp người. Nhiều điển tích đã nói về thân phận con cuốc. Sự lầm lũi của con cuốc, tiếng kêu nhoi nhói đầy khắc khoải của nó, không thể tạo niềm vui cho con người được. Vậy mà, một đêm vắng tiếng cuốc kêu, thì lại nhớ và bất chợt nhận ra “Trời ơi! Con cuốc chân mảnh khảnh kia rồi. Nom nó thật thảm hại, đầu nghẹo sang một bên, máu thấm ướt bộ lông đen sẫm, tôi sững sờ. Thế là mất đi một niềm an ủi trong đêm sâu thẳm, trống vắng cả miền tâm tưởng trong ký ức tôi”. Viết về tiếng cuốc kêu, người viết lại như muốn nhắc nhủ con người đừng bắn giết chim muông, tàn phá môi trường sống của chính mình.
Tàn phá môi trường, ắt thiên nhiên sẽ nổi giận. Những trận lũ quét, sóng thần, động đất liên tiếp xảy ra nơi này nơi kia. Ở nước ta, việc sản xuất canh tác nông nghiệp còn lạc hậu, lệ thuộc thiên nhiên; cái rét đậm, rét hại vẫn như một ám ảnh đáng sợ cho người nông dân. Thông thường sau tết, vùng quê Kinh Bắc tưng bừng mở hội hè đình đám. Ấy nhưng trời còn dai dẳng rét, mạ chưa xuống đồng, nên “Tiếng trống vào hội quê tôi nghe chừng thưa thớt hơn, uể oải hơn”. Người ta quen nói, con người uể oải. Nhưng Nguyễn Thanh Kim lại nhận ra tiếng trống cũng uể oải. Đó là cảm nhận tinh tế. Sau mỗi đợt rét, trời trở nắng, người thị thành, thì “Nắng chan hòa, nắng rực rỡ, nắng làm căng da mặt và mạch máu trong người như đập dồn hơn”. Ấy là cái nắng hưởng thụ. Còn với người nông dân, thì “Bao nhiêu tấm ni lông che phủ cho mạ được bóc đi. Bàn tay cấy mạ như dẻo hơn, gấp hơn. Người ta quẩy mạ ra đồng đông như trẩy hội”. Thì ra, cùng một hiện tượng, người thị thành và nông dân lại có sự cảm nhận hoàn toàn khác biệt. Người viết, có thấu hiểu cảnh ngộ người lao động chân lấm tay bùn, hai sương một nắng, thì mới cất lên tiếng nói ưu ái, cảm thông. Ở đây, đặt ra câu hỏi cho người cầm bút, anh viết vì ai? Anh đứng về phía nào, người lao động hay người hưởng thụ? Tản văn ngỡ tưởng chỉ chuyện nhàn tản, lãng đãng, dông dài; nhưng nó lại phơi ra thái độ của người viết. Tiếng sáo chốn sương mù chỉ đơn giản kể về những đứa trẻ nghèo bán sáo trúc ở khu du lịch Tam Đảo. Nghề mưu sinh thật nhọc nhằn. Cả nhà trông vào mấy cái sáo trúc để khỏi đứt bữa. Đọc xong, thấy đắng đót làm sao.
Trong lời tựa của tập tản văn Cho bàn gió trăng, nhà văn Lỗ Tấn đã viết “Tôi bàn về gió trăng, nhưng cuối cùng bàn đến kẻ cướp...”. Văn chương, thời nào cũng vậy, điều cốt lõi, vẫn là bàn về con người. Tản  văn “Theo những mùa trăng” của Nguyễn Thanh Kim, nếu đọc lướt qua, có thể chỉ thấy những cảm xúc bảng lảng, lãng đãng của người làm thơ. Thiếu nhận định, thiếu quyết đoán, không có cái nhìn sắc lẻm của người viết văn xuôi. Nhưng nếu bình tâm đọc lại, sẽ nhận ra  nỗi niềm của người viết trước cuộc sống vốn xô bồ và hỗn tạp. Tản văn, đa phần chỉ như những nét chấm phá. Nhưng với tập sách này, tôi tin đó là những nét chấm phá khó mờ phai.