Nét đẹp văn hóa truyền thống làng nghề Đống Cao

Nằm bên dòng Ngũ Huyện, làng Đống Cao, xã Phong Khê, thành phố Bắc Ninh luôn được biết đến với nghề làm giấy dó truyền thống và giấy công nghiệp nổi tiếng khắp vùng.

Theo các tài liệu và nghiên cứu lịch sử, nghề làm giấy dó ở Đống Cao có thể đã xuất hiện từ thế kỷ thứ II sau Công nguyên. Khi ấy Thái Luân-người sáng chế ra giấy bên nước Đông Hán (Trung Quốc) trong một lần cùng 13 người bạn hành phương Nam, đến thành Đại La, mỗi vị đã dạy cho dân một nghề thủ công khác nhau. Vốn giỏi nghề làm giấy nên Thái Luân đã dạy cho dân làng Yên Thái (ven Hồ Tây) và Đống Cao (Kinh Bắc) nghề làm giấy dó. Sau khi ông mất, dân thôn hai làng Yên Thái và Đống Cao tôn ông làm Tổ nghề. Ngày 16 tháng 8 Âm lịch hàng năm, hai làng đều tổ chức giỗ Tổ nghề để tưởng nhớ bậc tiền nhân có công truyền nghề khi xưa.

Nguyên liệu làm giấy dó là cây dó mọc trên rừng được chuyển về, bóc lấy vỏ phơi khô cho vào bể ngâm nước 48 tiếng, sau đó ngâm với nước vôi đặc rồi cho vào thùng phi đun liên tục trong 24 giờ, vớt ra rửa sạch, đem giã nhuyễn tạo bột, kết hợp với chất nhầy từ nhựa cây mò tạo hỗn hợp kết dính. Hỗn hợp này gọi là “huyền phù” mà người thợ sẽ pha với nước độ loãng hay đặc tùy theo loại giấy. Khi seo giấy, người thợ dùng “liềm seo” (khuôn có mành trúc, nứa ken dày) chao đi chao lại trong bể bột dó. Lớp bột dó trên liềm chính là tờ giấy dó sau khi kết thúc công đoạn ép, phơi, nén hay cán phẳng.

Sản phẩm chính của giấy dó Đống Cao là giấy vàng quỳ dùng làm bản thác văn bia, làm tranh Đông Hồ; giấy tăng sin dùng để quấn trong các quả pin chống ẩm, sản xuất tấm cách âm, cách nhiệt, làm màng loa máy thu thanh; giấy dùng làm quạt, phục dựng các ấn bản sách cổ với các loại kích cỡ như giấy phương, giấy trúc, giấy khay…

Năm 1949 khi tản cư lên Phú Bình Thái Nguyên, người Đống Cao đã mở lò giấy Bắc Sơn phục vụ kháng chiến với 160 tàu seo giấy, sản xuất được hơn 2 triệu tờ giấy bình dân và gần 5,7 triệu tờ giấy đánh máy cung cấp cho chính quyền cách mạng. Vào cuối những năm 1960, nghề làm giấy dó truyền thống ở Đống Cao được khuyến khích phát triển, bộ mặt làng quê có nhiều đổi thay tích cực. Đây chính là tiền đề giúp người dân địa phương từng bước chuyển hướng sang sản xuất giấy công nghiệp, nâng cao năng suất, chất lượng, đa dạng hóa chủng loại sản phẩm, tạo uy tín và chỗ đứng trên thị trường. Hiện tại Đống Cao có gần 150 hộ chuyên làm giấy với trên 90 doanh nghiệp dân doanh, tạo việc làm cho hàng nghìn lao động địa phương và các vùng lân cận.

Song hành với phát triển kinh tế, nhiều nét đẹp văn hóa vẫn được người Đống Cao trân trọng, gìn giữ như sinh hoạt văn hóa quan họ trong lễ hội, đặc biệt là tục “cỗ con gái”. Trước đây mỗi khi có con gái đi lấy chồng, gia chủ đều làm “cỗ con gái” gồm cả cỗ mặn và cỗ chay để cô dâu thết đãi bạn gái của mình trước ngày vu quy. “Cỗ con gái” đề cao đức tính cần cù, khéo léo của các thôn nữ mà chỉ riêng Đống Cao mới có.

Hay như tục thờ Bà Đống trong lễ hội làng mùng 7 tháng Giêng âm lịch hàng năm trong mối kết giao giữa hai làng Đống Cao và Hòa Đình phường Võ Cường, thành phố Bắc Ninh. Vào đêm mùng 6, làng Hòa Đình cử ra 12 cô gái xinh đẹp nết na rước kiệu Bà Đống ra khu Đống Cả gần làng Đống Cao tế lễ và xin rước Bà Đống về thờ. Bên Đống Cao cử 12 chàng trai chưa vợ, mỗi người cầm một đòn lao tre quấn giấy đỏ, bên các cô gái mỗi người cầm một chiếc quạt che trước bụng. Khi diễn trò, bên nam cố làm sao ấn tượng trưng đòn tre vào bụng các thôn nữ, các cô gái sẽ tránh để đòn tre không chạm vào bụng. Khi đoàn rước của làng Hòa Đình ra khỏi phạm vi làng Đống Cao thì cuộc giằng co kết thúc. Đám rước làng Hòa Đình về đến chùa làng thì trời cũng rạng sáng. Trò diễn này hiện đã chuyển sang buổi chiều và đang được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xây dựng đề án giúp địa phương khôi phục nhằm bảo tồn một nét đẹp trong văn hóa lễ hội vùng Kinh Bắc-Bắc Ninh.

Duy Cảnh