Nghề rèn sắt ở Đa Hội

Khu phố Đa Hội, phường Châu Khê, thị xã Từ Sơn xưa thuộc tổng Yên Thường, huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn là một trong những làng cổ nổi tiếng xứ Kinh Bắc với nghề rèn sắt nức tiếng gần xa.

Theo các tư liệu Hán văn còn lưu giữ tại đền thờ tổ sư  nghề và gia phả dòng họ Trần ở Đa Hội cho biết: Tổ sư làng nghề rèn sắt Đa Hội là ông Thuần Quận công, ông sinh ngày 6 tháng 4 năm Ất Mùi (1515) đời vua Lê Tương Dực, trong một gia đình có nguồn gốc ở trấn Sơn Nam chuyên nghề rèn sắt. Thủa nhỏ, ông có tên là Sói, khi lớn lên đổi tên là Trần Đức Huệ. Vì cha mẹ mất sớm, ông Huệ phải tha hương khắp nơi làm đủ nghề để kiếm sống. Ông vốn yêu thích võ thuật nhất là môn vật, lại là người có sức khỏe phi thường, nên ông đã tham gia ứng thí và trở thành một võ tướng của triều đình Lê - Mạc. Quá trình làm quan ông lập nhiều công trạng được phong tới các chức Đô Thống sử, kiêm Chưởng vệ sứ, khi mất được truy phong Thượng trụ quốc, Thái Bảo đương quận công. Sau khi cáo quan về quê ở thôn Chính Đáp, ông Trần Đức Huệ mở ấp lập trại trên một dặm đất vuông bên dòng Châu Đàm và truyền dạy cho mọi người nghề nghiệp rèn sắt. Thôn Đa Hội chính thức được thành lập nên từ đó và ngày càng trở nên thịnh vượng. Ngày 9 tháng 4 năm Nhâm Dần ông Trần Đức Huệ tạ thế, thọ 88 tuổi. Dân làng và con cháu họ Trần ở làng Đa Hội nhớ ơn lập đền thờ và tôn thờ ông là vị tổ của họ Trần vừa là tổ sư nghề rèn sắt của làng Đa Hội.

 Để rèn ra các sản phẩm ở làng Đa Hội xưa công cụ sản xuất rất đơn giản. Công cụ có bễ ông muống, kìm búa, rìu, đe. Nhiên  liệu là than hoa. Than luyện sắt phải là than gỗ chắc như lim, sến táu. Nguyên liệu rèn sắt của làng Đa Hội được các lái buôn từ các làng buôn mua về hoặc các gia đình tự mua về để sản xuất hay người dân tự mang tới để yêu cầu thợ rèn sản phẩm theo yêu cầu.

Qua bàn tay khéo léo, sức khỏe và kinh nghiệm nghề nghiệp, người thợ rèn Đa Hội xưa kia đã sản xuất ra các mặt hàng thiết yếu phục vụ sản xuất cho nông dân như cuốc, cày, liềm, bản lề cửa, đinh, dụng cụ làm mộc… Phương thức sản xuất ở làng Đa Hội xưa theo quy mô nhỏ gia đình. Hầu hết các sản phẩm rèn đều phải trải qua quy trình chế tác chung là: chặt sắt (phân sắt thành từng đoạn phôi tương ứng với sản phẩm); nung (nung mềm phôi), đập (đập sạch bụi sắt), đờn (tạo dáng sản phẩm), gọt (nạo sạch, làm bén), tôi (làm nguội dần để sản phẩm không bị cứng dòn), sửa thẳng, mài láng sản phẩm và làm khuy với sản phẩm là cuốc, dao xẻng. Từ các công cụ và trải qua nhiều công đoạn chế tác phức tạp, nặng nhọc các thợ rèn đã biến những thanh sắt thành các sản phẩm đa dạng về loại hình, công dụng, cân đối về hình dáng. Đặc biệt, những nghệ nhân làng Đa Hội sử dụng những kinh nghiệm dân gian để chế các một số sản phẩm có độ tin cậy cao hơn so với những sản phẩm rèn ở nơi khác làm ra. Các thợ rèn làng Đa Hội đã sử dụng kỹ thuật cháy để tạo nên các công cụ đồ mộc bén, chịu lực mạnh trong cường độ làm việc cao như lưỡi bào, đục, rùi. Ngoài kỹ thuật cháy, trong rèn sắt làng Đa Hội tùy theo sản phẩm mà thợ rèn phải có kỹ thuật điều tiết lửa nung phù hợp với từng loại sản phẩm. Với sản phẩm là dao, do sống dao dày, vật dùng này được dùng lực mạnh nên yêu cầu phải vừa bén, vừa cứng, vì vậy thợ rèn phải nung ít nhất qua 5 - 10 lửa. Không nung quá nhiều lửa làm cho sản phẩm dòn, dễ gẫy, nhất là đối với những sản phẩm có mặt tiếp xúc rộng, chịu nhiều phản lực, độ dày cao như cày, cuốc.

 Sản phẩm của làng rèn Đa Hội làm ra được bán ngay tại chợ Cầu của làng. Chợ ngày nào cũng mở để đáp ứng nhu cầu của nhân dân quanh vùng. Các lái buôn từ làng Phù Lưu, Đình Bảng cũng tới mua các sản phẩm để bán tại các tỉnh xa, cung cấp các nguyên liệu quan trọng cho các làng nghề truyền thống như làng sản xuất cày bừa Đông Xuất, làng nghề Nghi Khúc chuyên làm cuốc, cày, bừa... làng chạm gỗ Phù Khê, làng Chọi.

Những năm gần đây nghề rèn sắt thủ công làng Đa Hội dần thay thế là nghề luyện cán thép phục vụ nhu cầu xây dựng của đất nước trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Công cụ và phương tiện sản xuất được cải tiến từng bước cơ khí hóa và điện khí hóa. Giờ đây các hộ gia đình không còn dùng bễ lống muống mà xây lò cán thép, nung bằng than đá, để ủ thép và cán thép. Công cụ có máy móc cóc, máy đột, dập, máy bo để tuốn, cán máy cán nẹp, bể mạ… các loại công cụ búa, đe, chạm, máy cắt hơi, máy tiện, nhiều công cụ do chính người thợ nơi đây sáng tạo ra như máy dập. Mặt hàng sản xuất ra phong phú và đa dạng như phụ tùng xe đạp, công cụ nông nghiệp, sắt tròn các loại, bản lề. Cả làng sản xuất thép Đa Hội như một công xưởng khổng lồ.

Hiện nay, ở khu phố Đa Hội, phường Châu Khê, thị xã Từ Sơn còn lưu giữ khu di tích tổ nghề rèn Thuần quận công Trần Đức Huệ, bao gồm các công trình kiến trúc như nhà thờ, đình, nghè. Đó là những công trình tưởng niệm về vị tổ sư nghề rèn do nhân dân dựng nên từ xưa để hàng năm mọi người tổ chức cúng lễ, mở hội, rước sách. Đây là biểu hiện sự tôn kính, ngưỡng mộ của toàn dân đối với người đã truyền dạy nghề rèn, mang lại ấm no và sự phồn vinh cho mọi người.