Ngơ ngác cô gái làng tranh

Trịnh Văn là người Thuỵ Mão, lấy vợ làng tranh Ðông Hồ cùng huyện, lại gần chợ Chằm nổi tiếng với phiên chợ 28 Tết nên từ bé đến khi viết bài thơ “Cô gái làng tranh” thì nỗi hoài niệm cũng như cảm thức về một sự mất mát thiếu hụt của nếp văn hoá chơi tranh Tết cổ truyền đã rất đằm rồi.

Thời nhà nào cũng sắm tranh thì chợ Chằm đông vui nhất bao giờ cũng là hàng tranh Tết, tranh điệp Ðông Hồ. Nhà thơ Nguyễn Văn Chương, người làng Chằm, có những câu thơ thật hay về cảnh ấy thế này:

Góc chợ bày tranh Tết

Người vòng ngoài vòng trong

Cô hàng tranh xởi lởi

Làm khách mua đẹp lòng

 (Bến làng phiên chợ Tết)

Vậy mà bước sang thế kỉ 21 làng tranh bơi vào thương trường thời hội nhập trong thế nước to sóng lớn mà thuyền nan thì nhỏ, khiến cô hàng tranh ngơ ngác mỗi khi phiên chợ Tết đã tan. Ðó là tâm trạng buồn man mác của bài thơ “Cô gái làng tranh”, và nó cứ ám ảnh mãi bạn đọc cũng buồn theo chung tâm trạng ấy:

 CÔ GÁI LÀNG TRANH

Cô gái làng bao đêm thức trắng

Gánh hàng tranh kẽo kẹt lên đường

Nào lợn, nào gà, nào hội vật đông vui

Nào kẻ hứng người tung từng trái dừa ngọt nước

Kìa ai đó hờn ghen giận dữ

Ðể muôn đời mai mỉa cười chê

Nề nếp ông cha thơm thảo lưu truyền

Mỗi năm mới lại thầm nhắc nhủ

Em bày tranh ra vỉa hè đón khách

Chợt ấm nồng góc phố cuối đông

Phố chợ khang trang cao ốc mọc nhiều

Ðường cao tốc ầm ào xe cộ

Thời mở cửa muôn sắc màu lạ lẫm

Cô gái làng tranh ngơ ngác giữa thương trường

Từng dòng người đi qua, từng làn xe đi qua

Người ta xịch đỗ xe, tưởng mua tranh hoá ra so xổ số

Thẹn câu chào tố nữ dặm làn mi

Mây thấp dần bóng tối oà ra

Chiếc lá cuối cùng của mùa đông bay qua vội vã

Cô gái làng tranh đưa hàng về cuối ngõ

Mùa xuân về đâu đó ở bên sông.

(Rút từ tập thơ Trước lăng Kinh Dương Vương)

Tranh dân gian Ðông Hồ có từ lâu đời, người làng gánh tranh đi bán chầu Tết cũng truyền đời bao thế hệ, vậy mà bây giờ có điều gì đó bất ổn nên mở đầu bài thơ tác giả đã chỉ ra: “Cô gái làng bao đêm thức trắng/ Gánh hàng tranh kẽo kẹt lên đường”. Cô hàng tranh đi bán tranh nhưng cô còn làm cái việc truyền bá văn hoá dân tộc, thứ làm nên sức sống của làng tranh: “Nề nếp cha ông thơm thảo lưu truyền/ Mỗi năm mới lại thầm nhắc nhủ”. Vậy mà hãy xem cô bày hàng ở đâu: đó là “vỉa hè” chứ không phải ở chợ quê, và tranh của cô vẫn có sức sống tràn trề khi làm “ấm góc phố mùa đông”. Việc bày hàng ở vỉa hè đã là khác thường, vì phiên chợ quê cuối cùng đã tan, hàng ế nên cô phải kẽo kẹt gánh đi bán ở vỉa hè tận ngày ba mươi Tết. Có lẽ vỉa hè nơi cô bày hàng còn có cả những cành đào, cành quất người ta chưa bán hết nên cũng bày cố bán tháo vốn. Còn ở những quầy hàng bách hoá ngày Tết hàng tràn cả ra đường muôn màu muôn sắc, khách hàng đua nhau sắm cho mấy ngày Tết các loại bánh kẹo, hoa quả, tranh ảnh mà bỏ qua hàng tranh dân gian năm nào cũng treo đến phát chán rồi. Người đi sắm Tết đông thành dòng, xe đi sắm Tết dài thành dòng, vậy mà có ai hỏi mua tranh đâu. Lâu lắm mới có một chiếc xe đỗ lại, cô hàng tranh vội mời, nhưng hoá ra người ta so xổ số chứ đau phải dừng hỏi mua tranh. Ðến cô gái Tố Nữ trong tranh cũng phải thẹn thay cho người bán đến mức “dặm làn mi”.

Nỗi niềm của người bán tranh dân gian lúc này sao cô đơn thế. Câu thơ “Chiếc lá cuối cùng của mùa đông bay qua vội vã” cho ta cảm giác cô đơn của cô hàng tranh gánh hàng về muộn, đồng thời cho ta cả cảm giác làng tranh cũng đang trở nên đơn lẻ trong thời mở cửa hội nhập. Làng nghề chưa chuẩn bị tư thế bơi ra biển lớn. Câu kết “Mùa xuân về đâu đó ở bên sông” tiếp tục nhấn thêm cái cảm giác cô đơn của người làng nghề truyền thống. Nhưng cái buồn bàng bạc nhờ có câu thơ ấy mà hình như vẫn có hi vọng, ngày mai người làng nghề sẽ có cách phục hưng và quảng bá được nghề truyền thống, nhất là nghề tranh điệp độc đáo đậm chất văn hoá, mà ngay việc treo tranh đã là một hành vi văn hoá rồi. Ðó là chuyện của ngày mai, còn bây giờ đang là cảm giác đắng chát, đang là sự ngơ ngác giữa thương trường của cô gái làng tranh hiện hữu.

Bài thơ “Cô gái làng tranh” là bài thơ khác lạ phong cách thơ Trịnh Văn, có lẽ vì đây là cảm thức công dân của người vùng tranh nói lên nỗi lòng tri ân của mình với quê hương. Toàn bài thơ trong gam buồn để cho cái sự ngơ ngác khi mùa xuân về của cô gái làng tranh cứ găm mãi vào lòng người đọc.