Ngôi nhà cổ của gia đình đồng chí Lê Quang Ðạo

 Tuy chưa được xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa, nhưng nhiều du khách khi về thăm quê hương các vị vua triều Lý, một trong những cái nôi của cách mạng Việt Nam đã tới thăm với tình cảm sâu nặng “Thăm nhà người đi đường sáng”, khi ra đời ngày 8/8/1921 khai sinh là Nguyễn Ðức Nguyện, rồi trưởng thành trong cách mạng là Lê Quang Ðạo, học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Ngôi nhà này bình dị mà sâu đậm nét văn hóa gia đình Việt Nam. Năm gian lợp ngói, cột gỗ, tường gạch. Gian giữa có hương án thờ. Hai gian bên đều kê phản gỗ để nằm nghỉ, bộ bàn gỗ và tràng kỷ ngồi uống nước và tiếp khách. Hai gian hai bên là hai buồng để ở. Trước nhà có sân gạch và vườn cây trồng một hàng cau, mấy cây nhãn, ổi và hoa cảnh. Phía bắc sân có xây cây hương, trong có bát hương thờ thổ địa. Bên cây hương có cây si lớn cùng tuổi với tuổi ngôi nhà. Sinh thời, thân phụ của đồng chí Lê Quang Ðạo là ông Nguyễn Ðức Cung (dân làng thường gọi là ông Thơ La vì ông từng là thơ ký Hội đồng Hương chính xã) cùng con cháu rất chăm yêu cây cảnh.

Ngôi nhà của gia đình đồng chí Lê Quang Ðạo nằm giữa những ngôi nhà lợp ngói san sát của láng giềng. Từ xưa, nơi đây một làng là một xã, chín thôn xóm chung trong một khoảnh tre. Thôn này liền thôn kia chung đường ngõ. Ra vào đi chung các cổng làng cổ kính trên đắp chữ nổi “Lý nhân vi mĩ” (Người làng quê vua Lý khi ở làng và khi ra khỏi làng nhớ những chữ đó mà sống tâm thiện, làm việc thiện). Ðình Bảng gần Thăng Long - Hà Nội, ngay phía bắc thủ đô, chỗ cây số 15 đường Quốc lộ 1A. Nông thôn đấy nhưng cũng vẻ thị thành. Người dân sống nối đời nông công thương cùng mở mang, quan hệ rộng với các miền đất nước, ra cả nước ngoài.

Ông Nguyễn Ðức Cung yêu đồng quê xưa có rừng Báng lớn, nhiều hồ nước, dấu tích sông Tiêu Tương. Ngoài việc làng, ông làm ruộng và đi quăng lưới bắt cá tôm ở chỗ dòng cổng Ðình đoạn sông Tiêu Tương trước làng để có thêm con cá, con tôm cho bữa cơm gia đình đầm ấm. Ông thích ngắm rồi đọc chữ ở cổng làng, cổng nhà, thích ngắm rồi đọc những hoành phi, câu đối có ở trong nhà, có lúc lại giảng cho các con nghe.

Gian hương án thờ trong nhà đồng chí Lê Quang Ðạo.

Cổng vào nhà đồng chí Lê Quang Ðạo hướng nam không để ngõ đâm thẳng vào mà xây lệch sang phía đông vài mét theo phong thủy tạo ra bút thích giác điền. Con cháu sẽ học chăm, học giỏi. Bên trên cổng vào nhà có bốn chữ nho lớn “CÀN KHAI - KHÔN HẠP” có nghĩa là “Trời mở - Ðất đóng”, ý thật sâu xa: Trời mở sự hiểu biết kiến thức con người vô bờ, càng học càng thấy mình còn ít hiểu biết, phải gắng học để hiểu biết nhiều nữa. Ðất đóng, nước có biên cương lãnh thổ. Nhà này nhà kia thân thương láng giềng đó vẫn ngăn cách giọt ranh giới hạn, nhắc phải bảo vệ nền độc lập, tự do của Tổ quốc, về ngôi nhà hạnh phúc gia đình mình ở. Ðời người “Càn Khôn bĩ rồi thái, Nhật nguyệt tối lại minh”, tất cả đều do gia đình và xã hội cùng gắng sức, trong đó có trách nhiệm công dân của mỗi cá nhân. Giữa chữ “CÀN KHAI” và “KHÔN HẠP” có ba chữ nhỏ viết theo chiều dọc “Kỷ Dậu niên” chỉ mốc thời gian xây dựng ngôi nhà này, như là một cách ghi mốc thời gian của lịch sử, ông cha truyền lại cho.

Chữ trên cổng nhà chỉ là phần nhỏ trong nét văn hóa gia đình, văn hóa làng quê Việt Nam, đậm tính nhân văn, tư tưởng. Từ tuổi thơ được hiểu biết quá khứ lịch sử ngôi nhà mình ở với những nét thân quen cả khổ đau và hạnh phúc, Nguyễn Ðức Nguyện sớm có bản lĩnh nhân cách để là Lê Quang Ðạo (người đi đường sáng) mà sống chân chính, hăng hái đi “Ðường cách mệnh” của Bác Hồ...

Trong ngôi nhà hướng đông của gia đình đồng chí Lê Quang Ðạo, tại gian giữa, trên ban thờ treo bức hoành phi có hai chữ “TIÊU THUẬT” thư pháp đẹp, có nghĩa là yêu thích điều thanh tao, cao nhã. Câu này đúng với truyền thống gia đình. Tác động ít nhiều, gián tiếp hay trực tiếp cho bé Nguyện ngày nhỏ đã học được nếp sống thiện tâm.

Bên phải, ở gian cạnh treo bức hoành phi có hai chữ “DUY TẮC” (có nghĩa là giữ vững kỷ cương phép tắc qui định đã có). Nghĩa gọn, dễ nhớ.Gia quy lễ độ với người trên. Ái thân với đồng gia, đồng tộc, đồng bào.Bữa cơm gia đình nồng ấm, thân thiết chuyện nhà, không vô cảm với đời. Lời cám ơn với người làm tốt cho mình. Lời xin lỗi khi mình làm phiền người khác. Nếp nhà theo thành ngữ “Gọi dạ, bảo vâng”, “Ăn trông nồi, ngồi trông hướng”, “học ăn, học nói, học gói, học mở”... Nguyện luôn chăm chỉ học tập, lao động. “DUY TẮC” như một mệnh lệnh. Cả gia đình sống có kỷ cương, tình thương và trách nhiệm đối với gia đình và xã hội. Ðược thầy đẻ dạy răn, nhắc nhở, “DUY TẮC” đã rèn Nguyễn Ðức Nguyện sống nền nếp từ nhỏ, việc đã đề ra thì làm đến nơi đến chốn, trưởng thành là Lê Quang Ðạo lần lượt làm nhiều việc của Ðảng: Bí thư chi bộ đầu tiên của quê nhà Ðình Bảng khi mới 19 tuổi (năm 1940), rồi trưởng thành là Bí thư Ban cán sự Ðảng của huyện Từ Sơn, của tỉnh Bắc Ninh, của tỉnh Phúc Yên, của thành phố Hà Nội, ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ... tích cực cùng đồng chí và đồng bào thực hiện sự chỉ đạo của Trung ương Ðảng và Xứ ủy Bắc Kỳ xây dựng Ðình Bảng là An toàn khu I (ATK) của Trung ương Ðảng thời kỳ 1940-1945, rồi làm cán bộ cấp cao. Khi đã là Trung tướng, là: Bí thư Trung ương Ðảng, Chủ tịch Quốc hội, Phó Chủ tịch Hội đồng Nhà nước, Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam mà mỗi lần về làng, cho ô tô đậu xa ngoài cổng làng, đi bộ về, gặp ai cũng thân ái chào hỏi, tranh thủ thăm láng giềng, thăm họ hàng, hỏi thăm sức khỏe và cuộc sống. Người Ðình Bảng rất quý đồng chí Lê Quang Ðạo về nhân cách này. Trưởng thành chức quyền càng cao, càng có điều kiện để lan tỏa “nhân cách vì nước, gần dân, hiểu dân, trọng dân, vì dân”. Ðược nhân dân đánh giá là “người có nhân cách” thật là phúc đức.

Bên trái, ở gian cạnh treo bức hoành phi có hai chữ “THƯ HƯƠNG” có nghĩa là sách thơm. Nói đến việc học hành khoa cử, truyền thống đọc sách để học tập. Bức hoành phi này như nhắc nhở phải biết quý trọng sách, qúy trọng tri thức mà chăm chỉ học hành.Nhỏ tuổi chăm đọc sách, nghe truyện sẽ sớm thông minh.Trang sách, trang đời. Chọn sách tốt mà đọc, mà học tập, mà làm theo. Ðọc nhiều, học nhiều nên giỏi, đặc biệt môn văn và sống có nhân cách. Có vốn tri thức uyên bác, đồng chí Lê Quang Ðạo nói chuyện có duyên, sâu sắc, có sức truyền cảm lớn, vào đời từng có thời làm Trưởng Ban Khoa giáo Trung ương.

 Tại hai cột gỗ bên hương án thờ ở gian giữa nhà đồng chí Lê Quang Ðạo có treo đôi câu đối chữ Hán rất đẹp, sơn son thếp vàng như để tôn vinh nội dung ý nghĩa mà ông cha trân trọng:  

“Ðạo đức tài bồi vinh quốc lộng

Quang huy tế thế chấn gia thanh”

Tạm dich vu seo nghĩa: 

 “Trau dồi đạo đức vinh ở nước

Sáng nơi nối nghiệp nổi tiếng nhà”.

 Ông Nguyễn Ðức Cung thường nhắc con cháu trong gia đình ý nghĩa câu đối này, tâm đắc lắm. Khi ông uống rượu còn cao giọng ngân nga, giảng giải, thể như muốn ai cũng nên nuốt lấy lời này.“Lời vàng, ý ngọc chẳng hề phai”.Chắc chắn từ tuổi thơ đến khi trưởng thành, Nguyễn Ðức Nguyện thấm nhuần tinh thần này.

Những bức hoành phi, câu đối sơn son thếp vàng trong nhà đồng chí Lê Quang Ðạo ở chốn quê, cội nguồn Tổ tiên như một cái bảng học vấn, quả có ý nghĩa như danh ngôn. Trong gia đình chọn treo lên ở nơi trang trọng linh thiêng để nối đời thực hiện như một gia quy, thành truyền thống nếp nhà. Ðó là nét sáng văn hóa làng Việt Nam, văn hóa gia đình Việt Nam.

Một lần, nhân ngày Tết, họp mặt gia đình, tôi có hỏi đồng chí Lê Quang Ðạo: “Chú có biết những chữ Hán trong những bức hành phi, câu đối này không?”. Ðồng chí Lê Quang Ðạo đã nói: “Ông nội và thầy tôi có giảng cho, tôi có biết! Ðó là những câu chữ có ý nghĩa và có nội dung giáo dục sâu sắc, gọn và tinh túy lắm. Trong đó có khát vọng nhân cách. Tất nhiên đó phải là những câu chữ hay. Người xưa chọn câu chữ viết hoành phi, câu đối nếu không đủ tài năng viết được thì thường phải nhờ đến người giỏi văn học, hiểu lịch sử, có tâm đức lớn chọn câu chữ cho”.

Ở Ðình Bảng, xưa con cái gọi người sinh thành ra mình là “Thầy, Ðẻ” vậy nên Nguyễn Ðức Nguyện gọi bà Thơ La Nguyễn Thị Lạc mẹ mình là Ðẻ, rất thân thương. Bà Thơ La từ nhỏ đã được mẹ đẻ và các bà cùng ngõ xóm truyền khẩu, nên  thuộc truyện “Kim Vân Kiều” của danh nhân Nguyễn Du, các truyện nôm khuyết danh, như: “Thạch Sanh”, “Tống Chân-Cúc Hoa”, “Phạm Tải-Ngọc Hoa” và cả một kho truyện cổ tích. Nhiều buổi tối, bên ngọn đèn dầu, bà  kể cho cả nhà nghe, tình cảm lắm. Thỉnh thoảng bà dừng lại, nói nhân vật này đáng yêu, nhân vật kia đáng ghét, hoặc hỏi Nguyện: “Con thấy người này thế nào?”. Nguyện nghe chăm chú, vẻ suy ngẫm và cũng thường trả lời ngay, được Ðẻ khen một câu: “Con thông minh lắm!”.

Buổi tối ở nhà được nghe Ðẻ kể những câu chuyện, Nguyện rất thích, dễ nhớ và tưởng tượng ra bao điều cổ tích bổ ích. Thật sự ảnh hưởng tốt về tình thương, trách nhiệm, sự tin tưởng, hăng hái trên đường vào đời.

Một góc nhà đồng chí Lê Quang Ðạo.

Trước khi cho con đi học tiểu học ở trường làng, ở nhà ông Nguyễn Ðức Cung đã dạy cho con học. Dạy cho biết đọc, biết viết và cần gì học nấy. Ông luôn truyền cho Nguyện lòng yêu quê, yêu nước. Thường tranh thủ những buổi chiều quê đưa Nguyện đi thăm các ngõ xóm của làng, giải nghĩa cho biết sự tích tên gọi mỗi thôn xóm. Thăm các di tích của làng, giảng cho biết về lịch sử văn hóa đền Ðô thờ Lý Bát Ðế. Ðền Rồng thờ Lý Chiêu Hoàng.Chùa Cổ Pháp còn gọi là chùa Ứng Thiên Tâm, chùa Dận nơi Lý Công Uẩn ra đời. Thọ lăng Thiên Ðức nơi yên nghỉ của các vị vua triều Lý, trong đó có lăng Lý Thái Tổ gọi là lăng Lòng Chảo ở giữa trũng tròn hồ nước, đẹp như gương nhụy hương của một bông sen. Ðình Ðình Bảng gọi là đình làng Báng (vì làng xưa có rừng cây báng lớn), kiến trúc tuyệt xảo thờ Thần Hoàng và Lục Tổ của làng. Về sự tích ao làng gọi là ao Làn, ao làng có ao cả trên, ao cả dưới v.v... Ông cũng kể cho Nguyện nghe về những người đáng kính của quê nhà. Ðó là những tấm gương yêu nước tham gia chống kẻ thù xâm lược. Nhiều tối cha con lại ngồi xếp bàn tròn trên giường gỗ luận bàn về chuyện làng, chuyện nước.

Những năm tháng tuổi thơ của đồng chí Lê Quang Ðạo chịu ảnh hưởng rất nhiều của gia đình, của ngôi nhà tổ ấm thân thương.Nơi đây là một địa chỉ đỏ đã bao người bí mật đi tới cùng bàn việc cách mạng giải phóng dân tộc.Ðó là gương soi hằng ngày để rèn mình lớn lên. Một ngôi nhà nhỏ có một gia đình lớn, bao người yêu thương. Ai cũng đều là người đáng kính. Ðó là gương soi đạo đức tuổi thơ cho Nguyễn Ðức Nguyện nên người là Lê Quang Ðạo.

Ðồng chí Lê Quang Ðạo qua đời ngày 24/7/1999, yên nghỉ ở cõi vĩnh hằng cùng đấng sinh thành. Ngôi nhà cũ vẫn cổ kính dáng nếp xưa trên nền đất quê giữa các nhà xung quanh đều đã nâng cấp cao tầng. Phu nhân đồng chí Lê Quang Ðạo là nhà văn Nguyệt Tú, cùng các con Nguyễn Nguyệt Tĩnh, Nguyễn Quang Thắng, Nguyễn Quang Bắc, Nguyễn Quang Tuệ đều là những cựu sĩ quan Quân đội nhân dân Việt Nam, công tác ở Thủ đô, hằng tháng vẫn về chăm sóc ngôi nhà được bà con láng giềng trông nom giúp luôn sạch sẽ, đẹp nét xưa. Hương án thờ trong nhà ngày ngày vẫn tỏa ấm khói hương. Trên tường nhà treo Bằng “CÓ CÔNG VỚI NƯỚC” Hội đồng Bộ trưởng nước CHXHCN Việt Nam tặng gia đình ông Nguyễn Ðức Cung và bà Nguyễn Thị Lạc, treo bức tranh sơn mài vẽ lại ảnh Bác Hồ vào thăm Bảo tàng Quân đội, đồng chí Lê Quang Ðạo đứng sau Bác, nhiều cán bộ cùng đi quây quần nghe Bác nói lịch sử.

Xuân Bính Thân - 2016