Người nguyện hát Quan họ đến hơi thở cuối cùng

Chúng tôi đến thăm Nghệ nhân Nguyễn Thị Bàn ở thôn Viêm Xá, xã Hòa Long, TP Bắc Ninh. Con dâu cụ niềm nở đón tiếp chúng tôi và bảo chờ một chút vì cụ đang gội đầu.

Trong lúc chờ đợi chúng tôi tranh thủ xem các giấy chứng nhận, giấy khen treo trang trọng trong phòng khách. Cụ Nguyễn Thị Bàn nhìn thấy chúng tôi thì cười rất tươi với hàm răng đen hạt huyền. Tuy ở tuổi thất thập cổ lai hy (cụ sinh 1932) nhưng vẫn còn rất nhanh nhẹn. Cụ mặc áo bà ba đen, cách  nói năng linh hoạt và rất quý khách khiến ai cũng có thể cảm nhận được nét duyên người quan họ.

Khi được hỏi cụ biết hát quan họ từ khi nào thì dường như cụ biến thành một người khác. Đôi mắt đen ánh lên niềm đam mê, giọng trầm xuống. Cụ tâm sự :  “Cả họ nội ngoại nhà tôi nhiều đời nay chơi quan họ có tiếng ở làng. Cả ông bà nội ngoại tôi, bố mẹ tôi cũng chơi, các dì, cậu, mợ bên nhà mẹ tôi cũng đều chơi”. Cụ Bàn cho biết, nhà bà ngoại của cụ xưa nghèo lắm, nhà tranh vách đất, nền và sân cũng bằng đất nện. Nhưng, bà ngoại cụ có giọng hát nức tiếng trong vùng, tối nào cũng có các liền chị tìm tới học. “Ngày bé, tôi ở nhà bà tôi, nghe bà dạy các chị hát, tôi cứ mê mẩn cả người, cứ đứng ở ngoài học lỏm, ấy thế mà tôi thuộc làu làu. Lúc bà tôi dạy các chị hát nhưng mãi không nhớ, tôi mới buột miệng hát lên. Bà tôi ngạc nhiên lắm, lấy luôn tôi làm gương cho các chị. Thế là sau đó mấy chị trách: Cái con ranh này thông minh vừa thôi không chúng tôi bị bà mắng”. Năm 7 tuổi cô bé Bàn nhỏ xíu đã xúng xính trong chiếc áo tứ thân, khăn mỏ quạ đi theo các liền anh, liền chị tới nhà chứa quan họ (nơi tập hợp tập trung tất cả các liền anh, liền chị trong làng rồi có việc gì thì cùng đi). Tới năm 11 tuổi cụ Bàn đã vào bọn quan họ với các liền anh, liền chị. Nhờ thế mà cụ Bàn học được nhiều làn điệu quan họ cổ. Vốn thông minh trời phú nên cụ chỉ nghe đến lần thứ 2 là có thể thuộc được nhiều làn điệu quan họ cổ. Tới 15 tuổi, mặc dù ít tuổi hơn nhiều người nhưng cụ Bàn đã thành lập được một bọn quan họ gồm 8 người.

Cụ kể về lối chơi quan họ rất tao nhã mực thước. Quan họ đi đến đâu cũng thể hiện sự nghiêm túc, khiêm nhường, ý nhị từ trang phục đến lời ăn tiếng nói... Những áo xanh, đỏ (màu nổi) luôn ẩn bên trong, áo màu hạt dẻ phủ ngoài. Đến ăn cũng phải nhẹ nhàng làm khách, dù mâm cao cỗ đầy đến mấy cũng chỉ ăn chút ít lấy thảo.

Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, cụ Bàn hăng hái tham gia đội du kích của xã. Cứ lúc nào rảnh, không làm nhiệm vụ là cụ Bàn và mọi người lại hát quan họ. Chính lòng đam mê quan họ của người người như cụ đã giúp quan họ vẫn được duy trì trong chiến tranh.  Lòng say mê quan họ của nghệ nhân Bàn nói riêng, người dân làng Diềm nói chung đã giúp cho quan họ của làng vẫn có sức lan tỏa ngay cả trong khi cuộc kháng chiến vẫn còn đầy gian khổ. Vì thế, các bọn quan họ của làng vẫn duy trì. Cho tới năm 1990, chính quyền tổ chức tập hợp cả mười mấy bọn để thành một đội quan họ. Khi ấy nghệ nhân Bàn được bầu làm phó chủ nhiệm. Từ đó đến nay cụ vẫn làm nhiệm vụ truyền dạy quan họ cổ cho các thế hệ trong làng. Đội quan họ của làng Diềm dưới sự hướng dẫn của cụ Bàn nhiều năm đạt giải cao trong các cuộc thi hát quan họ của tỉnh Bắc Ninh.

Tôi ngắt lời cụ:

- Cụ ham quan họ nhiều thế cụ ông có ý kiến gì không?

Cụ cười hạnh phúc và mãn nguyện: “Mỗi lần tôi đang giặt giũ nấu nướng hay ẵm con mà có người rủ đi chơi bọn quan họ là ông ấy đều vui vẻ bảo, em cứ đi đi, mọi việc có anh. Rồi có những ngày chơi bọn quan họ tới khuya thì chính ông ấy là người bế ẵm con cho tôi”.

Hiện tại mấy người con của cụ Bàn đều thành đạt và có điều kiện kinh tế, vì vậy cụ vẫn duy trì truyền dạy quan họ cho những ai đam mê loại hình di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận này. Theo cụ hát quan họ có lề có lối, có luật nghiêm cẩn. Một canh hát phải hát đủ 5 điệu: La Rằng, Kim loan, Gió mát, Cây gạo, Tiên sa rồi mới sang các điệu khác. Những bài quan họ cổ khó nghe, khó hát nên ít được sử dụng và ít người thích học. Quan họ khó chơi nhất là điệu Hừ La. Trong số 4 nghệ nhân của làng Diềm được tỉnh Bắc Ninh công nhận thì chỉ có cụ là có thể hát được. Cụ còn hát một đoạn trong điệu hát này cho chúng tôi nghe: “Hừ là hừ la a la em hỡi hà, ơi hội hừ… hời la ứ hừ… Mấy khi vui vẻ thế này, vui tày đám hỏi đốt cây nhang trầm…”. Giọng cụ vẫn còn nền, nảy theo quan niệm của giọng hát quan họ xưa.

- Thưa cụ, điệu hát này khó thế mà lớp trẻ bây giờ it người thích học, lỡ thất truyền thì di sản quý báu của quan họ sẽ mất đi sao ạ?

- Tôi đã dạy cho các chị là chị Thềm (con dâu cụ) và chị Sang, chị Hài, chị Lộ  rồi. Các chị ấy đều đã thuộc nhưng chưa tự tin hát. Vì Hừ La là điệu quan họ cổ rất khó thuộc, khó hát và hát làm sao cho thật mượt thì không phải là chuyện dễ.

Cụ Bàn cũng tâm sự, dạo trước có một người ở TP Bắc Ninh muốn “mượn” cụ lên thành phố dạy quan họ một tháng. Mỗi ngày cụ dạy 4 tiếng, bồi dưỡng cụ 7 triệu đồng nhưng cụ từ chối không đi. Sau họ còn xuống năn nỉ mấy lần rồi tăng mức bồi dưỡng lên 9 triệu nhưng “báu vật sống” của làng Diềm cũng từ chối. Cụ bảo, nếu ở nhà thì cụ sẵn sàng dạy chứ cụ tuổi cao sức yếu không thể đi đâu được.

Dù tuổi đã cao nhưng cụ Bàn vẫn ra sức truyền dạy quan họ. Cụ tự hào bảo: “Tôi dạy quan họ miễn phí không lấy đồng nào cả, dạy đến hơi thở cuối cùng”. Cũng chính vì thế mà học trò của cụ Bàn không chỉ ở những vùng lân cận của làng Diềm mà nhiều chị em ở Hải Dương, Bắc Giang... nghe “tiếng” cụ cũng tới đây xin tầm sư học đạo.

Cụ vui vẻ kể học trò của cụ được cái giờ ham học, có đứa tới học từ 7h30 tối tới tận 11h giờ mới chịu về. Ngày nay các chị ấy học nhanh lắm vì có hỗ trợ loa đài, máy vi tính. Hát xong thì thu âm lại rồi về nhà học tiếp chứ không phải nhớ rồi nhẩm nhẩm trong bụng như thế hệ của cụ. Cụ Bàn bảo ngoài những làn điệu quan họ cổ như Hừ La, La Rằng, Kim Lam, gió mát trăng thanh thì ngày nay các cháu cũng rất chịu khó sáng tác những làn điệu quan họ mới để phù hợp với cuộc sống mới. Kể từ đó tới nay, nghệ nhân Nguyễn Thị Bàn vẫn miệt mài truyền dạy cho các thế hệ quan họ trẻ của làng.

Cũng 20 năm nay, hàng năm Trường Trung học Văn hóa nghệ thuật tỉnh Bắc Ninh vẫn gửi học sinh lớp quan họ để cụ truyền dạy những làn điệu cổ và cả tình yêu với quan họ cho các em. Năm 2016 cụ Bàn, Cụ Lịch cùng chị Hai Thềm, chị Hai Sang lại tiếp tục dậy cả tháng trời cho 15 học viên trường Văn hoá Nghệ Thuật. Cụ Bàn tâm sự: “Quan họ biểu diễn bây giờ cũng hay, cũng đặc sắc đấy nhưng tôi vẫn thích cái chất của quan họ cổ. Liền anh liền chị quan họ xưa ý nhị trong từng lời ăn tiếng nói. Người ta bảo người quan họ ăn nửa miếng nói nửa nhời cũng không phải là nói quá. Tôi cũng vì quý cái lịch sự, khiêm tốn, dịu dàng mà mải mê chơi quan họ cho đến bây giờ. Cả đời tôi chơi quan họ cổ, giờ gần đất xa trời chỉ mong sao gìn giữ được cái cổ này cho đến muôn đời là tôi thấy lòng mãn nguyện rồi”.

Ngồi với cụ đến trưa, không khí ấm áp cứ níu chân tôi không muốn rời. Con dâu cụ tha thiết mời chúng tôi ở lại ăn cơm với gia đình nhưng chúng tôi đứng lên xin phép. Cụ Bàn tặng tôi mấy miếng trầu têm cánh phượng cụ vừa làm xong. Cái mê say quan họ của người phụ nữ có tuổi hát xấp xỉ tuổi đời ấy đã giúp tôi thêm yêu Bắc Ninh, yêu làn điệu dân ca quan họ trữ tình và khâm phục bầu máu nóng của quan họ ngấm vào từng đường da thớ thịt người Kinh Bắc.