Người xưa Ði chợ âm dương

Ngày xưa, phiên chợ âm dương không phải chỉ có ở tỉnh Bắc Ninh mà chắc chắn rằng ở vùng đồng bằng Bắc bộ tỉnh nào cũng có. Tìm hiểu phiên chợ âm dương của mỗi vùng, mỗi chợ sẽ góp phần giúp chúng ta hiểu thêm về đặc điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh của mỗi làng, mỗi vùng.

Đó là các chợ: chợ Dâu (thuộc Thanh Khương, Thuận Thành), họp tối ngày 7 tháng 4, trước ngày hội làng 8 tháng 4 âm lịch, mặt hàng trao đổi là vàng mã và các đồ dùng, quần áo cũ. Chợ Chọi (làng Trà Xuyên, phường Khúc Xuyên, thành phố Bắc Ninh) họp ngày 8 tháng Giêng âm lịch hàng năm, có rất nhiều thầy bói từ các nơi về hành nghề. Chợ Chai (thôn Vọng Nguyệt, xã Tam Giang, huyện Yên Phong), hàng năm họp một phiên tại gần nghè lúc chạng vạng tối 29 Tết Nguyên đán, mặt hàng trao đổi là cám, gạo, thịt, cá, rau, quả… Chợ Bậu (cũng ở Tam Giang, huyện Yên Phong): họp mỗi năm một phiên vào dịp giáp Tết Nguyên đán, lúc tranh tối tranh sáng. Chợ Ó (làng Dương Ổ, phường Võ Cường, thành phố Bắc Ninh), họp vào lúc chạng vạng tối ngày 4 Tết Nguyên đán, với nhiều sản vật trao đổi, nổi bật là có bán gà đen.
Tham gia phiên chợ âm dương có nhiều đối tượng khác nhau, có cả đàn ông, đàn bà, nhưng với tư cách người mua, người bán thì chủ yếu là đàn bà. Những người tham gia phiên chợ với tư cách là người “ăn theo” (như ăn mày, người hát sẩm, thầy bói, phu chợ, quản chợ) thì chủ yếu là đàn ông. Theo lứa tuổi, chúng ta thấy có cả trẻ con, người trung niên và người già, trong đó, trẻ con đi chợ âm dương là để ăn xin (nhưng ít thôi), người già và trung niên chiếm đa số, trong đó nhiều nhất là những người thuộc lớp trung niên. Đó là các ông thầy bói, những người hát sẩm, người quản chợ, phu chợ, người mua, người bán, một số thanh niên. (đến chợ để xem vì thấy lạ). Phân loại theo nghề nghiệp và hoàn cảnh sống của người đi chợ, có: nông dân, thầy bói, ăn xin, người hát sẩm, người quản chợ, người phu chợ. Phân theo mục đích đi chợ, có: người mua, người bán, người quan sát (vì tò mò, vì để nghiên cứu), người làm việc thiện, người có thân nhân mới chết, người bán vé chợ.
Từ sự phân loại trên đây, cho thấy, đối tượng tham gia chợ âm dương là rất phong phú, đa dạng.
Mỗi người tham gia phiên chợ âm dương đều có mục đích riêng. Có thể nhóm lại như sau: có người đi chợ âm dương vì mục đích tri ân tổ tiên, có người để bố thí cho các cô hồn, vong linh không có người thờ cúng, có người để tỏ sự ăn năn, chuộc lỗi, có người để bố thí cho quỷ đói khỏi đến nhà mình quấy nhiễu, có người chỉ vì tò mò…
Xuất phát từ những mục đích trên, chợ âm dương thường đông nhưng không ồn ào, huyên náo, tranh giành; không có tiếng quát tháo, chửi bới, cãi nhau ầm ĩ… như những phiên chợ khác, thay vào đó là sự nói năng nhẹ nhàng, cử chỉ thận trọng, nét mặt từ bi, cái nhìn độ lượng của những người tham gia phiên chợ.

Đi chợ âm dương người mua không mặc cả, người bán không đếm lại tiền người mua trả, mọi người ai cũng mong mua may bán rủi. Ảnh: Thu Hát

Do mục đích khác nhau nên hoạt động của những người tham gia cũng khác nhau. Những người vì muốn tri ân tổ tiên thì mua vàng mã để đốt trong cả năm. Họ mua vào phiên chợ đó vì nghĩ rằng tổ tiên ở cõi âm hôm đó sẽ lên cõi trần đi chợ âm dương sẽ chứng kiến và thấu hiểu tấm lòng thành của con cháu. Đồ mua dùng để cúng gia tiên nên người mua không ai mặc cả, người bán không ai nói thách, thể hiện sự tri ân đối với tổ tiên.
Những người đi chợ âm dương để bố thí cho các cô hồn, vong linh không có người thờ cúng nghĩ rằng, những cô hồn, những vong linh cuả “thập loại chúng sinh” cũng sẽ tụ họp tại phiên chợ âm dương để mong được hưởng chút lộc của người hảo tâm nên người ta mua những đồ hàng mã, đồ ăn chỉ đem cúng mà không ăn để gây phúc cho con cháu.
Những người đi chợ âm dương để tỏ sự ăn năn, chuộc lỗi, có trạng thái tâm lý như đối tượng trên đây, nhưng không phải là bố thí để gây phúc mà là để cho tinh thần được thanh thản, cuộc sống được hanh thông. Những người tham gia phiên chợ âm dương để bố thí cho quỷ đói khỏi đến nhà mình quấy nhiễu, thường mua quần áo mã, vàng, tiền mã, hoa quả… với số lượng nhiều khác thường. Có người khấn vái và đốt ngay ở khu vực gần chợ, có người mang về lập bàn thờ ở ngoài sân để cúng cho quỷ đói và cũng cúng vào lúc chạng vạng tối hôm đó.
Những người sống bằng nghề buôn bán, khi tham gia vào hoạt động ở chợ âm dương không kiếm tiền mà vì muốn làm phúc. Họ xác định việc buôn bán hôm đó có thể không có lời mà cái họ quan tâm là tin vào sự phù hộ độ trì của thế giới cõi âm, của các vị thần linh, thổ địa… Vì vậy, hầu như không ai nói thách khi bán hàng, khi nhận tiền cũng không kiểm lại. Ai đưa bao nhiêu nhận bấy nhiêu với thái độ cử chỉ rất khác các phiên chợ thường.
Điều thu được lớn nhất là ai ai cũng cảm thấy vui vẻ, phấn khởi, thỏa mãn sau khi tham gia phiên chợ âm dương. Những người tham gia phiên chợ vì công việc chung (quản chợ, phu chợ), là điều tất nhiên, vì đó là công việc thường xuyên của họ, nhờ có công việc đó mà họ có bát cơm manh áo, sự có mặt của họ là chính đáng.
Người đi chợ âm dương vì mục đích tri ân tổ tiên (thường là những người mua hàng và người đi xem bói) cũng thấy thanh thản vì đạt mục đích họ tâm niệm đã lâu. Những người tham gia phiên chợ âm dương để nhằm bố thí cho các cô hồn, vong linh không có người thờ cúng thường thấy tinh thần nhẹ nhõm vì điều ước nguyện đã được thực hiện. Những người đi chợ âm dương để tỏ sự ăn năn, chuộc lỗi, có cảm giác như trút được gánh nặng vì điều mà họ thường bị day dứt, dằn vặt đã được thực hiện. Những người đi chợ âm dương để bố thí cho quỷ đói khỏi đến nhà mình quấy nhiễu cũng được an ủi vì họ mường tượng ra tác dụng của việc mình làm. Còn những người đi chợ âm dương để lấy tư liệu nghiên cứu, sáng tác thì rất thỏa mãn vì lần đầu tiên được tiếp xúc với một sinh hoạt văn hóa tâm linh rất độc đáo mà không phải ngày nào cũng tiếp cận được và không phải ở đâu cũng có để lấy tư liệu.
Tìm hiểu những đối tượng tham gia phiên chợ âm dương ở Bắc Ninh, chúng tôi thấy về tiểu tiết, mỗi làng mở phiên chợ âm dương có lý do khác nhau: làng thì mở để ma quỷ được hưởng một chút vật phẩm của cõi trần để đỡ quấy nhiễu, làng thì nhân đó để mọi người đi chợ có điều kiên làm phúc, làng thì thể hiện đời sống tâm linh đối các vị tu hành ở chùa,… Lý do bao trùm là thể hiện tấm lòng từ bi đối với những đối tượng ở cõi âm, vì người dân xưa tin rằng những đối tượng đó vẫn thường theo dõi, giúp đỡ hoặc quấy nhiễu, trừng phạt mình hàng ngày mỗi khi làm việc thiện hoặc việc ác.