Nhà thờ Thuận Đức họ Nguyễn Dấu xưa còn vọng

Trở lại Cung Gội (xưa thuộc Tổng Đại Liễn và Tổng Bất Phí, huyện Võ Giàng, xứ Kinh Bắc; nay là thôn Công Cối, xã Đại Xuân, huyện Quế Võ), chúng tôi không khỏi bồi hồi, xúc động. Những lũy tre xanh mướt, những ao bèo tây nở đầy hoa tím trải dọc đường làng. Người dân hiền hòa thân thiện, niềm nở hỏi han chỉ dẫn cho khách đến nơi cần đến.

Thắp nén hương tri ân nhà thờ tộc Thuận Đức, những kỷ niệm thời học trò bỗng ùa về trong tâm trí. Năm 1966, giặc Mỹ ném bom bắn phá dữ dội khu phố Đáp Cầu, đặc biệt từ cầu sắt cũ đến khu 4 khu 5 và cảng than, lò vôi… Trường phổ thông cấp 1 Đáp Cầu phải sơ tán về các làng quê của huyện Quế Võ. Học sinh lớp 4 chúng tôi do cô giáo Đỗ Thị Thành chủ nhiệm, may mắn được học nhờ ở nhà thờ Thuận Đức khá khang trang. Hồi đó, cụ Tư Chuân trông nom nhà thờ này. Nghe nói cụ bị quy là địa chủ thời cải cách ruộng đất nên bị mất nhà riêng. Thông cảm hoàn cảnh gia đình cụ nên ngành trưởng của tộc Thuận Đức giao luôn việc trông nom quán xuyến  nhà thờ.
Trong mắt chúng tôi hồi ấy, cụ Tư Chuân đẹp lão như một ông tiên, da dẻ hồng hào, đôi mắt to sáng, chòm râu dài trắng muốt và phong mạo ung dung tự tại, lúc nào cụ cũng mặc đồ lụa tơ tằm màu trắng ngà. Sáng nào cụ cũng dậy sớm lau bàn thờ và các đồ tế khí, thắp hương rồi đi tưới nước cho các chậu hoa cảnh trước sân. Có lần cô em họ tôi cùng mấy bạn trai trong lớp đùa nghịch làm vỡ chậu cây cảnh, cụ chỉ nhẹ nhàng nói với cô giáo Thành nhắc nhở các cháu giữ gìn nề nếp trong khuôn viên.
Mới ngày nào… mà đã  hơn nửa thế kỷ. Thời gian vèo qua từng số phận con người, cụ Tư Chuân mất hơn chục năm trước ở tuổi 94; còn lũ học trò chúng tôi thì nay mỗi người mỗi phương làm ăn, sinh sống.
Sự có mặt của ông Thi (75 tuổi, con trai cụ Tư Chuân) tại nhà thờ khiến chúng tôi thực sự vui mừng, giờ đây ông Thi có một cơ ngơi đàng hoàng ở đầu làng cùng với người vợ quê Nam Ngạn (Bắc Giang) đảm đang, tần tảo và 3 đứa con trai khỏe mạnh đã trưởng thành.
Qua câu chuyện với bà con họ Nguyễn Duy, chúng tôi  được biết: dòng họ Nguyễn Duy vốn gốc Thanh Hóa di cư ra Quế Võ ( Bắc Ninh) từ thời Hậu Lê, có công khai khẩn vùng đất trũng lầy hoang hóa thành làng xã ổn định. Nhà thờ Thuận Đức do cụ  Nguyễn Đình Nhuận lập nên để phụng sự tổ tiên. Cụ Nguyễn Đình Nhuận (tên thật là Nguyễn Duy Tân, còn Đình Nhuận là do vua Tự Đức đặt tên cho) sinh năm 1829 trong một gia đình Nho học có tiếng, cha là Nguyễn Đình Hữu, mẹ là Nguyễn Thị Thiệu.
Ngay từ nhỏ Nguyễn Đình Nhuận nổi tiếng chăm học, tinh thông sử sách. Đến năm 19 tuổi thi Hương đỗ Cử nhân. Do hoàn cảnh gia đình có nhiều biến cố nên 14 năm sau cụ mới có điều kiện dự thi Hội và thi Đình. Năm 1862 cụ vào kinh đô Huế dự thi Đình và đỗ Phó bảng. Sau khi đỗ Tiến sĩ, cụ được triều đình Nhà Nguyễn bổ dụng làm quan và đã trải qua nhiều chức vụ quan trọng: Tham tri bộ Lại, Tả phó đô Ngự sử. Năm 1884 làm chủ khảo trường thi Hương ở Nghệ An. Năm 1867 cụ được cử làm Phó sứ đồn điền Lục Ngạn (nay thuộc tỉnh Bắc Giang). Năm 1872 cụ giữ chức Tri phủ Lạng Giang tiếp đó làm Án sát, Tuần phủ hai tỉnh Cao Bằng - Lạng Sơn. Năm 1882 cụ được triều đình phong chức Tổng Đốc Tam Tuyên (cai quản 3 tỉnh Sơn Tây, Hưng Hoá và Tuyên Quang, địa giới tương ứng với địa bàn quân khu 2 ngày nay). Do có nhiều công lao chống lại những hành động cướp phá của giặc ngoại xâm và chỉ huy quân sĩ  anh dũng chiến đấu giữ thành Sơn Tây trong 5 ngày đêm (từ 13 đến 17 tháng 12 năm 1883), diệt hàng trăm tên lính Pháp nên được triều đình ban thưởng.

Năm 1896 ở tuổi 67 cụ về hưu tại quê nhà nhưng vẫn dành tâm sức cuối đời cho việc tu bổ đình chùa, nhà thờ họ và xây dựng làng xóm khang trang nên được mọi người rất kính trọng gọi là “cụ Thượng Gội”.
Năm 1907 (ngày  2 tháng 1) tướng công Xuân đình Nguyễn Đình Nhuận tạ thế, hưởng thọ 78 tuổi. Cụ được thờ tại Từ đường Thuận Đức. Công trình này có kiến trúc chữ  nhị (=), gồm 5 gian tiền tế và 3 gian hậu cung với hệ thống khung gỗ truyền thống, mái lợp ngói mũi hài. Kết cấu theo kiểu chồng rường giá chiêng, đầu bảy và các bức cốn đều được chạm khắc hoa lá cách điệu uyển nhã. Trong Từ đường vẫn lưu giữ được những tư liệu, cổ vật có giá trị (Bia ký, gia phả, sắc phong, đồ thờ…). Năm 2007 Từ đường Thuận Đức được UBND tỉnh xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa; Quyết định số 1115/QĐ-UBND ngày 16-8-2007. Tuy nhiên, trải qua mưa nắng dãi dầu và bao biến đổi thời thế, Từ đường cũng bị xuống cấp nhiều về tường, mái, cột chống nên cần được sự hỗ trợ đầu tư tu bổ.
Đến nhà thờ Thuận Đức của làng Cung Gội xưa, tâm tưởng nhớ đến câu thơ của nhà văn Nguyễn Đình Thi: “Đất nghèo sinh những Anh hùng” và thấy ứng nghiệm. Phát huy truyền thống hiếu học, cần cù, dũng cảm của tổ tiên, các thế hệ con cháu của dòng họ Nguyễn Duy thời nào cũng thành đạt về khoa cử. Những nhân vật tiêu biểu của dòng họ trong lĩnh vực giáo dục có thể kể đến Nhà giáo ưu tú, Đại tá quân y, Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Duy Tuân là hậu duệ đời thứ 12 dòng họ Nguyễn Duy, chắt nội của Tiến sĩ - Xuân Đình tướng công Nguyễn Đình Nhuận; Nhà giáo lão thành Vũ Thị Vinh Hương - nguyên Hiệu trưởng trường phổ thông Trung học Hàn Thuyên (phu nhân của Trung tướng Văn Cương) - chắt ngoại của cụ Nguyễn Đình Nhuận. Quỹ khuyến học của dòng họ được duy trì thường xuyên nhằm  động viên khuyến khích con cháu. Trong các cuộc kháng chiến  thực dân Pháp và chống đế quốc Mỹ,  dòng họ đã có nhiều hy sinh, cống hiến. Tấm bia đặt trong nhà thờ  ghi danh các liệt sĩ là một minh chứng.